В Нестайко - Тарэадоры з Васюкоўкi (на белорусском языке)
Баба Маруся сумна пакiвала галавой i неяк вiнавата сказала:
- Не магу, родненькi! Пазванiла ўжо. Позна. Каб раней, сыночак. Дзе ж гэта ён гойсае? Вось бяда! Ну, бяжы ў клас, а то i ты не паспееш.
Давялося iсцi.
Заходзiць Галiна Сiдараўна i абводзiць вачамi клас. Насуплiвае бровы, пытае:
- А дзе Рэнь?
Я падхоплiваюся з месца:
- Няма нешта... Не ведаю... Усю вёску аблётаў...
Галiна Сiдараўна толькi мацней насуплiвае бровы.
Урок пачынаецца. Я пiшу механiчна, нават не думаючы, што пiшу. I мне зусiм не страшна, я зусiм не думаю пра кантрольную. Я думаю пра Яву. Дзе ён? Што з iм? Гэта проста не ўмяшчаецца ў галаве! Нешта здарылася... Можа, штосьцi непапраўнае?.. Але - што? Што? Учора ж мы бачылiся, i ўсё было ў парадку. Разышлiся позна ўвечары, калi трэба было спаць. Дамовiлiся, што я ранiцай зайду. "Можа, ён ужо нежывы?" - халадзею я.
- Цяпер уважлiва праверце i здавайце, - ласкава-ласкава, як нiколi, кажа Галiна Сiдараўна i ўсмiхаецца нам, падбадзёрваючы.
Сапуць вучнi, уткнуўшыся насамi ў кантрольную, - правяраюць. Аж пот на лбе выступiў ад напружання.
У мяне ў вачах лiтары скачуць рассыпаюцца ва ўсе бакi - не чытаецца. Не магу.
Вунь падхапiўся Карафолька, панёс. Першы. Выскачка!
Вунь ужо i Мацiеўскi, i Грабянючка панеслi. А я яшчэ i да палавiны не дапоўз.
I раптам - дзверы расчынiлiся i ў клас уляцеў Ява.
Я ажно падскочыў: жывы!
Жывы-то жывы, але - ну i ну! - якi ў яго выгляд! Задыханы, брудны, мокры, у тванi з галавы да ног.
Услед за iм у клас укацiўся такi ж запэцканы Сабакевiч.
Галiна Сiдараўна адступiла назад i ледзь не ўпала.
- Што гэта значыць?
Ява маўчаў, апусцiўшы галаву. I Сабакевiч не гаўкнуў, як у мiнулы раз, не загырчаў нават, а падцяў хвост i схаваўся за Яву.
- У цябе нешта здарылася?! Што адбылося? Дома?
Ява маўчаў.
- Дзе ты быў?
Ява нарэшце растулiў вусны:
- У плаўнях.
- Што?!. У плаўнях? Што ты там рабiў?
Ява апусцiў галаву яшчэ нiжэй i цiха сказаў:
- Лавiў рыбу.
Мне здалося, што ўнутры ў Галiны Сiдараўны адбыўся выбух. I па ўсiм класе разляцелiся асколкi.
- Што?!. Што?!. Ты пайшоў лавiць рыбу?! Ну... ну, ведаеш, гэта ўжо занадта! За-над-та! Гэта проста... проста абурае! Дык вось - пiсаць кантрольную будзеш восенню! Як двоечнiк! Май на ўвазе, што ты атрымаў двойку! Будзеш цяпер цэлае лета рыхтавацца.
Яшчэ нейкае iмгненне Ява стаяў, не верачы ў тое, што адбылося. Потым крутнуўся на месцы i як ашпараны выбег з класа. Верны Сабакевiч - за iм.
- Хто здаў работу, можа iсцi, - ледзяным голасам сказала Галiна Сiдараўна. Але нават калi б яна не сказала гэта - я не застаўся б у класе.
Не думаючы нават дачытваць дыктант, я кiнуў яго на стол i выскачыў за дзверы.
Аднак Яву я ўжо не ўбачыў. Я памкнуўся ў адзiн бок, у другi - Ява знiк.
I зноў я бегаў па вёсцы, выцягнуўшы шыю, i зазiраў ва ўсе куткi. Але дарэмна. Явы не было.
I вы не думайце - я шукаў яго не для таго, каб спачуваць (хiба супакоiш чалавека ў такi час!). Я толькi хацеў, каб ён бачыў, каб ён ведаў, што я падзяляю яго гора i здольны дзеля яго на ўсё. Я нi слова не сказаў бы яму, толькi падняў бы вочы, i ён бы ўсё зразумеў.
I яшчэ - я ламаў галаву: што ж здарылася? Чаго ён апынуўся ў плаўнях? Гэта лухта, што ён лавiў рыбу - нiколi ў жыццi! Ён нiколi не пайшоў бы туды без мяне. Не паверу, хоць зарэжце! Мабыць, гэта звязана са шпiёнскiмi справамi. Але калi ён паспеў? Пайшоў вечарам? Без мяне? Нiчога не разумею.
Доўга я блукаў па вёсцы. I да рэчкi хадзiў, i на выган, i на могiлкi нават зазiрнуў (мы там калiсьцi вераб'ёў лавiлi).
Потым падумаў: "Можа, ён ужо дома - абед хутка". Падышоў, выглядаю з-за плота асцярожненька (не хочацца дзеду на вочы трапiць, каб не распытваў). Не вiдно нешта Явы.
Па суседству, за высокiм парканам - сядзiба Кныша. Ды i сам ён вунь сядзiць на даху новай, не дабудаванай яшчэ хаты, кладзе чарапiцу.
Выйшаў на вулiцу дзед Варава - з вядром, да калодзежа.
Пабачыў Кныш дзеда Вараву, гучна павiтаўся з вышынi:
- Добры дзень, дзеду!
- Здароў! - буркнуў нявесела дзед.
Тады Кныш неспадзявана, з наўмысным спачуваннем:
- Я чуў, што ў вас непрыемнасць вялiкая. Хлопчык ваш дыктант у школе правалiў. Адзiн на ўсю вёску... Вось, яй-бо!
Сярдзiта маўчыць дзед Варава. Моўчкi выцягвае з калодзежа вядро.
Кныш нязручна павярнуўся, седзячы на чарапiцы, i ледзь не паехаў па даху ўнiз.
Я з нянавiсцю гляджу на яго i, сашчапiўшы зубы, паўтараю ў думках: "Упадзi! Упадзi! Упадзi!"
Дзед Варава моўчкi выслухаў Кныша, выцягнуў вядро i, не прамовiўшы нi слова, патэпаў у хату.
Кныш пачаў усаджвацца лацвей i раптам паслiзнуўся, сарваўся, прагрукацеў па даху i - гоп! - на зямлю. Нiбы падзейнiчала маё закляцце.
Я радасна загiгiкаў. Кныш, крэкчучы, падняўся. У гэты час з хаты (старой, што каля новай) выйшла Кнышыха.
- О, ты ўжо злез? - спакойна запытала.
- Злез, злез! Каб ты ўсё жыццё так злазiла! - сярдзiта прахрыпеў Кныш, пацiраючы пабiтае месца.
Тут мяне ўбачыла мацi i паклiкала абедаць.
Пасля абеду да саменькага змяркання я хадзiў па вёсцы як сам не свой. Месца сабе не знаходзiў.
Апусцiўся на зямлю сiнi вечар. Засвяцiлiся ў хатках вокны, прабiваючы чорны змрок садоў. Сеў я пад Явiным плотам i вырашыў - хоць да ранiцы буду сядзець, а дачакаюся. Каб было мякчэй - сена ў суседзяў цераз дарогу з капiцы наскуб. Толькi добранька ўмасцiўся - зiрк, Ява. Паволi-паволi, як прывiд, сунецца.
Падхапiўся я, сарваўся з месца, хацеў да яго кiнуцца, ды адразу i спынiўся. Успомнiў - не да мяне яму цяпер, перад адказнай "сяброўскай" сустрэчай з дзедам. Не паклiкаў я яго, нават не варухнуўся, каб не паказаць, што я тут.
Схiлiўшы сваю грэшную галаву, важка ступiў Ява на ганак. Зарыпеў дзвярамi. Знiк.
А я гляджу на асветленае акно хаты затаiўшы дыханне. Мiльгацяць у акне ценi, чуваць гнеўны голас дзеда Варавы - усё гэта сведчыць пра тое, што "сяброўская" сустрэча пачалася адразу з лiку адзiн-нуль не на карысць Явы.
I пры кожным гуку, пры кожным руху ценяў уздрыгваю я, нiбыта са мною праводзiць "матч" дзед Варава.
РАЗДЗЕЛ VIII
Што здарылася з Явам. "Не паеду я...". "Дзяцей б'юць толькi iмперыялiсты..."
Ранак быў сонечны i блiскучы, як новыя чаравiкi.
Не ранак, а песня звонкая пiянерская.
Але сэрца маё не спявала, не. Прачнуўшыся, я адразу ўспомнiў пра Яву.
Я падхапiўся i як ашпараны кiнуўся да яго - як жа ён там, як?
Праскочыў гарод i спынiўся каля крывой грушыны.
Ява сядзеў на прызбе i рэзаў бульбу i буракi для свiннi. Я разгубiўся. Я не пазнаў яго. Хiба гэта ён, геройскi Ява, той, хто першы сярод хлопцаў скочыў у рэчку з саменькага вяршка старой вярбы? Той, хто выпусцiў у клубе на лекцыi савяня! Хто павесiў дзедавы споднiкi на тэлевiзiйную антэну? Не, гэта не ён! О людзi! Што вы зрабiлi з маiм сябрам! I тут я ўспомнiў пра сваю чацвёрку. Чацвёрку за кантрольную. I мне зрабiлася так прыкра, нiбыта я здраднiк. О, я многае цяпер аддаў бы за тое, каб у мяне была тройка (я не кажу ўжо пра адзiнку цi двойку). Мне было б лягчэй! Як бы добра я тады адчуваў сябе перад Явам! Мiж намi не было б такой прорвы. Я падступiўся блiжэй да Явы.
- Здароў, Ява! - цiха прывiтаўся.
- Здароў! - гэтак жа цiха адказаў ён, не падымаючы галавы.
- Ды плюнь ты, Ява! Плюнь, я табе кажу! Ну, падумаеш - работа на лета. Дробязi. Вось у князя Ўладзiмiра ў дзяцiнстве, кажуць, таксама былi двойкi. Па гiсторыi... А якi яму помнiк на Ўладзiмiрскай горцы ў Кiеве паставiлi!
- Не манi. Не было ў яго двоек.
- Было, было, - ажывiўся я, радуючыся, што Ява адказаў на мой жарт. - А калi не было, дык магло быць. Падумаеш! А ў Пушкiна точна здаралася. Ён жа такое вырабляў!
Я гаварыў i ўважлiва сачыў - усмiхнецца Ява цi не. Я замаўчаў. Памаўчаў трохi, потым цiха запытаў:
- Дык як жа яно так атрымалася?
Ён толькi махнуў рукою.
- Не пытайся.
- Ды што ж?
Ён уздыхнуў.
- Яшчэ трохi - i ад мяне толькi бурбалкi на вадзе засталiся б...
- Ды ну! Раскажы!
Ён зноў уздыхнуў.
- Дык вось выскачыў я з хаты пад ранiчку - на хвiлiнку... У бур'ян. Яшчэ толькi шарэць пачынала. Сонны, як муха, выскачыў. Працэнтаў на дзевяноста яшчэ спаў. Толькi адно вока трохi расплюшчыў, каб не зачапiцца за што. Стаў у бур'яне i нават вока заплюшчыў - сплю... I тут чую галасы - за парканам у Кнышоў. Прыглушаныя... Сон адразу - як рукою. "Тыж толькi глядзi мне, каб нiхто не бачыў..." Гэта яна, Кнышыха. А ён: "Не вучы вучонага..." А яна: "Вучоны! А потым перадачы насi, ага?" А ён: "Ну, не баба, а чорт ведае што! Турма народаў!" А яна: "Маўчы, пусцяльга! Калi б не я..." А ён: "Нiчога-нiчога. Я свайго дачакаюся! Пабачыш, якi я пусцяльга!"А яна: "Iдзi ўжо! Разбалбатаўся! Суседзяў збудзiш". I - ррып! Гэта ён за фортку выйшаў. Бачу - iдзе па вулiцы. Азiраецца, як злодзей. На плячы вясло, мяшок з нечым, у руцэ серп, як шабля, паблiсквае. Разгубiўся я: што рабiць? Куды гэта ён? Але зразумела - па нейкай сваёй шпiёнскай справе! Па цябе бегчы - не паспею. Вунь ён ужо дзе. А школа? Ну, думаю, яшчэ толькi гадзiны чатыры - паспею. Не даруе мне айчына, калi я такую справу правароню. Можа, ён зараз нейкае дзяржаўнае злачынства будзе рабiць. Недарэмна ж яго Кнышыха турмою, перадачамi палохала. А я пра ўласную скуру дбаю. Не, трэба iсцi. Схапiў вясло, вудачкi (для канспiрацыi) - i за iм. А тут з-пад ганка Сабакевiч выскачыў. Я спачатку прагнаць яго хацеў, а потым думаю: няхай, сабака ў такiх справах заўсёды можа спатрэбiцца. Узяў яго з сабою. На беразе пачакалi ў карчах, пакуль Кныш адплыў, а тады i мы следам. Вось тут мне i не пашчасцiла. Як назло, усе добрыя чоўны дзед на бераг павыцягваў - учора смалiў. На вадзе была толькi тая гнiлая пласкадонка, з якой мы падводную лодку зрабiць хацелi. Не было калi мне - я на тую пласкадонку, Сабакевiч за мной i - гайда! Плыву цiха, асцярожна i ўвесь час пiльную: i каб Кныша не згубiць, i каб ён мяне не прыкмецiў (за чаратамi хаваюся). Заўважаю - плывём мы ў бок Высокага вострава. Далёка ўжо ў плаўнi забралiся. Ажно раптам бульк - на табе! Прыгледзеўся, у чоўне, якраз на сярэдзiне днiшча - дзюрка (руку можна прасунуць), i вада адтуль свiшча, аж булькае. Як з той трубы, што ў арыфметычных задачах, памятаеш - "з адной трубы ўлiваецца, а з другой вылiваецца". Тая рознiца, што ў мяне толькi ўлiваецца... Ой-ой-ой! Праз хвiлiны дзве будзе поўны човен i... Да вёскi плысцi позна. Дый лотаць там такая i трава, ты ж ведаеш - умомант рукi i ногi аблытае, i iдзi сабе на корм ракам. Ну, ды пра сябе я не думаў. Сабакевiча шкада: булькне сабачка - i анiгадкi! Сядзiць ён на носе мокры, дрыжыць усiм целам i пазiрае на мяне жаласлiва. Гэта ж ён вiнаваты. Дзюрка была заткнутая нейкай анучай. А Сабакевiч смыкаў яе, смыкаў i выцягнуў - дагуляўся. Я бачыў, як ён яе шматаў, але не падумаў... Што тут казаць, позна я схамянуўся. Махаю вяслом, аж хэкаю. Пра Кныша ўжо не думаю, трэба ратаваць Сабакевiча, прыставаць да якога-небудзь вострава. А навокал чарот толькi, зямлi не вiдна. А вада ўсё прыбывае i прыбывае, ужо лыткi мне халодзiць. Я галавою ва ўсе бакi кручу - сушу-зямлю шукаю. Нарэшце заўважыў нейкi астравок i з усiх сiл да яго. Ледзьве паспеў. Ад майго чоўна над вадою засталося толькi сантыметры два: такая сабе "рамачка" плыла - усярэдзiне вада, навокал вада, узровень аднолькавы. I я ў гэтай "рамачцы", як партрэт. Яшчэ трошкi - i быў бы гэты партрэт у чорнай рамачцы... Схапiў я Сабакевiча на рукi - i на бераг.
