Василий Хомченко - Крэсла з гербам i розныя крымiнальныя гiсторыi (на белорусском языке)
Калi чалавек пастаянна галодны, то ў яго адно iмкненне, адна мэта ухапiць недзе хоць што-небудзь ядомае. Усё чалавечае ў iм - дружба, спагада, гонар - адступае, знiкае, саступае жывёльнаму i раслiннаму закону барацьбы за выжыванне. Не верце тым, якiя гавораць, што ў лагеры яны, галодныя i знясiленыя ад хранiчнага голаду, дзялiлiся пайкай з такiм жа галодным або саступалi месца каля катла ў чарзе па дабаўку. Лагерная мараль, законы бесчалавечныя, там не жыццё, а антыжыццё.
Я адно зразумеў, што калi не траплю на больш лёгкую i сытную працу, то прападу. Ну хоць бы месяц, тыдзень пажыць, дзе лягчэй. А то ж з турмы, этапу i адразу на ЦФП - цяжкую фiзiчную працу.
Пра тое, што я некалi запiсаўся хлебапёкам, я ўжо i забыў, не верыў, што той запiс мне некалi паможа. I па-ранейшаму хадзiў на ЦФП, грузiў пясок, гравiй, падсыпаў адхоны пуцей, разгружаў шпалы з платформы.
Я даходзiў, згасаў, дагараў, i брыгадзiр, хоць i шкадаваў мяне, усё часцей запiсваў мне невыкананне нормы, а гэта значыла - няпоўная пайка. Цяпер я разам з такiмi ж дахадзягамi не адыходзiў ад кухнi з надзеяй хоць што-небудзь ухапiць, хоць якiя агрызкi, аб'едкi, саскрэбкi ў катле. Аднак удачы выпадалi рэдка - была вялiкая канкурэнцыя. Я схуднеў, здавалася, да апошняй гранi. Далей ужо не худзеюць, а пачынаюць пухнуць. I я баяўся гэтага.
У санчасцi, куды я звяртаўся з просьбай паслаць мяне на АП - аздараўленчы пункт, дапамогi не атрымаў, такiх, як я, было палова калоны.
А надышла зiма, мароз працiнаў маё худое цела не толькi да касцей, а ўсяго наскрозь, i, каб не замерзнуць, трэба было рухацца, рухацца, а на рухi не было сiлы. Часта ўзнiкала жаданне абмарозiць руку, нагу, каб трапiць у лазарэт, а то i iнвалiднасць атрымаць.
Паратунак прыйшоў тады, калi я яго не чакаў. Ужо тыдзень запар я меў толькi трохсотграмовую пайку. Жыццё маё iшло да развязкi. Працаваць я ўжо не мог, не выходзiў на работу i нават не кожны дзень з'яўляўся на развод.
Аднойчы шчаслiвай для мяне ранiцай на разводзе нарадчык выгукнуў маё прозвiшча i сказаў, каб я застаўся ў зоне. Калi брыгады прайшлi праз вахту, над варотамi якой быў дугой-аркай прыбiты транспарант са словамi: "Праца ў СССР ёсць справа гонару, доблесцi i геройства", нарадчык павёў мяне за зону ў напрамку пякарнi.
Яна была побач, абнесеная, як i калона, драцяной агароджай, i там працавалi расканваiраваныя зэкi-пекары.
- Ты пекар? - спытаў мяне дарогай нарадчык.
- Ага, - схлусiў я.
Чым блiжэй мы падыходзiлi да пякарнi, пах хлеба ўсё мацнеў i мацнеў. Ён бiў у ноздры i выклiкаў ледзь не галавакружэнне. Нясцерпна засмактала пад лыжачкай не ад паху, а ад думкi, што вось зараз я апынуся перад цэлай кучай буханак i што б там нi было адразу ўхаплюся за буханку, угрызуся ў яе i не аддам, няхай хоць забiваюць.
- Ты на хлебазаводзе працаваў цi на пякарнi? - перапынiў мае думкi нарадчык.
- Ага, каля печы на заводзе. Праз два гады я быў бы тэхнiкам па хлебапячэннi.
- Ну, тут не завод, механiзмаў няма, гарбом i рукамi ўсё трэба рабiць.
- А кiм мяне туды? - нясмела спытаў я.
- Галоўны пекар праз тры месяцы вызвалiцца. Вось яму замену трэба рыхтаваць.
"Ну няхай рыхтуюць. Хоць тыдзень, хоць дзень, ды пабуду ж там", радаваўся я.
Ну вось i пякарня з закапцелым комiнам над дахам, з якога цягнуўся струмень чорнага дыму. Нарадчык, калi пераступiлi парог пякарнi, крыкнуў некуды ў цёмную, шумную залу, дзе людзей я не бачыў:
- Парфёнаў! Дзе ты там? Змену прывёў, разбiрайся. - I выйшаў.
Людзей я не ўбачыў, таму што iх засланялi штабелi мукi i штабель буханак. Бог мой, як iх, буханак, тут многа! Цяпло хлеба, вiдаць, нядаўна вынятага з печы, я адчуваў тварам, голымi рукамi. У мяне пачалася iкаўка, я ажно ўздрыгваў ад яе, нейкая спазма перахапiла горла. Мной завалодала толькi адно жаданне - схапiць буханку. I я зрабiў бы гэта, дык ногi як прыстылi да падлогi.
Я не заўважыў, як падышоў да мяне пажылы, шырокi ў плячах барадач.
- Ты хто? - спытаў ён.
- Я? - Да мяне не даходзiла яго пытанне, я не разумеў, пра што ён пытае. Я паказаў на буханкi i сказаў: - Можна хлеба?
Стары i добры Парфёнаў - гэта быў ён - крануў мяне за плячо i падвёў да столiка, на якiм стаяў чайнiк, кубкi, а ў вялiкай мiсцы ляжаў нарэзаны тонкiмi скiбачкамi хлеб.
- Паеш, потым пагаворым. - Ён налiў мне ў кубак салодкага гарачага чаю.
Хлеб, што быў у мiсцы, я з'еў увесь, выпiў два кубкi чаю, i ўсё адно ўсярэдзiне мяне смактала, смактала.
Хлеба больш мне Парфёнаў не падлажыў. Я зразумеў, што стары пашкадаваў не хлеба, а мяне. Часта ж было ў лагеры - навалiцца нейкi галодны зэк на яду, якая яму нечакана прывалiла, а там - заварот кiшак.
- Ну а цяпер пагаворым, - прысеў каля мяне Парфёнаў. Ён паспеў мяне, канечне, добра разгледзець, худога тонкага "фiцiля", з кашчавымi вузкiмi кiсцямi рук, i зразумеў, што нiякi я не пекар i замянiць яго не змагу. Таму ён i не наладзiў мне экзамену, як звычайна наладжвалi такiм самазванцам, як я. Загадвалi, напрыклад, узяць тапор i пасячы ў карыце муку, маўляў, зляжалася. Той браўся сячы, i яго адразу ж праганялi. А Парфёнаў распытаў, хто я, адкуль, за што судзiўся.
Я чэсна яму расказаў пра сябе, сказаў, што я зусiм дайшоў, i папрасiў яго пакiнуць мяне на пякарнi хоць на тыдзень.
Ён паварушыў губамi, вылаяўся - не ў мой адрас, а проста так, сказаў:
- Значыць, ты - контрык, агiтчык.
- Нiякi я не контрык.
- Не апраўдвайся, - сказаў ён неяк злосна, - яны ўмеюць рабiць гэта добра.
"Усё, - падцiснула сэрца чорная туга, - прагонiць. Ну буханку ж дасць з сабою?"
- Лады, распранайся i надзявай халат, - пачуў я голас пекара праз бразгат формаў, патрэскванне агню ў печы, стук лапаты. Пачуў i не паверыў.
I я застаўся працаваць на той пякарнi. Працаваў там усю зiму - самую страшную i цяжкую пару для зэкаў. Палiў у печы, насiў ваду, мыў дзежы, грузiў буханкi, цягаў мяхi з мукой. Я прагнаў голад, я быў сыты, акрэп, твар мой неяк адразу пакруглеў, плечы ўшыркi раздалiся.
У пачатку сакавiка Парфёнаў вызвалiўся. Галоўным пекарам стаў не я, а другi пекар, я застаўся ў таго пекара памочнiкам. Пекарскай прамудрасцi я ўжо навучыўся i сам мог выпякаць хлеб.
Развiтаўся я з Парфёнавым са слязьмi, не мог iх утрымаць. Я абняў яго, ён паляпаў мяне па плячы, сказаў:
- Трымайся, контрык. А цябе я ўзяў таму, што ты - не блатар, не шпанюк.
Ён выйшаў за вароты, а я стаяў каля вахты i махаў яму, махаў свайму ўратавальнiку. I тады, i цяпер я ўпэўнены, што калi б не трапiў у пякарню, то зiму тую не перажыў бы, загнуўся б.
Кажуць, што ў чалавека бывае ўсё, што яму трэба, толькi не ў патрэбны час. У мяне якраз у пару тады атрымалася з маiм уратаваннем. Вiдаць, усё ж ёсць Бог, i ён мне памог. Разам з Парфёнавым.
ГУЛЬНЯ Ў КАРТЫ
У лагеры, акрамя начальнiкаў, уладу маюць над зэкаўскай масай i блатары-рэцыдывiсты. Гэтая блатарская поскудзь i бярэ верх над "фраерамi" палiтычнымi i бытавiкамi ўсюды: у лагпунктах, бараках, на этапах, перасыльных пунктах. Блатары спаяны, арганiзаваны, дзейнiчаюць дружна. У iх ёсць свая блатарская iерархiя. I яшчэ ў iх не iснуе чалавечых маральных межаў. Пры любым непаслухмянстве главар блатароў пахан можа забiць, пакалечыць таго, хто не паслухаўся, або загадаць гэта зрабiць сваiм памагатым. Гэтых нелюдзей у лагерах я пабачыў даволi. За iмi - забойствы, разбойныя нападзеннi, згвалтаваннi, крадзяжы, многiя з якiх засталiся следству невядомыя. За сваё жыццё яны нiдзе сур'ёзна не працавалi, не маюць працоўных прафесiй. У лагеры яны не ходзяць на агульныя работы, хоць фiзiчна здаровыя i iм прызначана ЦФП цяжкая фiзiчная праца. Яны або займаюць нейкiя пасады ў лагернай абслузе, або прымушаюць брыгадзiраў пад пагрозай смерцi запiсваць iм норму.
Людзi яны, як правiла, з жывёльна-прымiтыўнымi iнтарэсамi. Мары iх выбрацца на волю, каб зноў пагуляць, паразбойнiчаць, шыкануць, а там зноў не страшна вярнуцца ў турму i лагер. Судзiмыя яны неаднойчы, i калi б некаторым сплюсаваць вынесеныя iм прыгаворамi тэрмiны, то жыцця б не хапiла iх адбыць. У нашым бараку нейкi час жыў злодзей-рэцыдывiст, у якога было ажно дзесяць прозвiшчаў, - столькi разоў ён судзiўся пад такiмi прозвiшчамi. I калi часам на праверцы яго выклiкалi, ён ужо завучана адтарабаньваў усе свае прозвiшчы Яфiмаў, ён жа Салаўёў, ён жа Мiсюк, ён жа Барадулiн, i гэтак далей.
Любiмыя заняткi ў iх - гульня ў карты, пiць чыфiр, слухаць "романы", якiя iм расказвае нехта з "фраераў".
I тады, у свае лагерныя гады, i цяпер я лiчыў i лiчу, што гэтыя блатары не маюць права жыць нават у лагеры. Iх трэба знiшчаць фiзiчна. Грамадства вельмi шмат цярпела i церпiць ад iх. Яны небяспечныя не толькi тым, што ўчыняюць цяжкiя злачынствы, забiваюць, калечаць, гвалтуюць, крадуць, але i тым, што перадаюць свой вопыт, лад жыцця, мараль iншым, у асноўным маладым, уцягваючы iх у сваю злачынную сферу.
Пiсьменнiк з вялiкiм лагерным стажам Варлам Шаламаў у сваiх "Нарысах злачыннага свету" вельмi пераканаўча расказаў аб гэтай дрэнi. Сарваўшы маску рамантыкi з блатарскай поганi, ён прыйшоў да цвёрдага вываду: погань гэта не мае права на жыццё.
Сапраўды, ну як можна пакiнуць у жывых, скажам, бандыта, якi забiў некалькi чалавек на волi, а потым учыняе забойства i ў лагеры?
