Кузьма Черный - Млечны Шлях (на белорусском языке)
- I мне, калi ласка, вады, - сказаў студэнт.
- I мне, прашу, - з жудасным нямецкiм акцэнтам сказаў той, што першы сеў на печы. Гэта быў самы старэйшы.
I таўсматы высунуў галаву з-за комiна i працягнуў руку:
- Вады, прашу.
З лучынай у руках, Гануся абышла ўсiх i напаiла кожнага. Тыя два асталiся сядзець на печы, а таўсматы так i ляжаў, выткнуўшыся на хату з-за комiна. Гануся ўваткнула лучыну дзесьцi ў чалешнiках печы i зноў села на табурэт. Часта Гануся ўставала зменьваць лучыну i зноў садзiлася. У цьмяным святле ад лучыны постаць яе вырысоўвалася нявыразна, але не гэта было важна. З выгляду яна была яшчэ малая. Падростак з рухавымi плячыма, але з павольнай хадой. Тое, што яна тут, нейк усе адчувалi. Бо i студэнт колькi разоў паднiмаў галаву i кiдаў на яе вачыма. I таўсматы, i паляк раз-поразу паглядалi на яе. Самы ж старэйшы спынiў на ёй свой позiрк i не адвёў яго нiкуды. Пачалося доўгае маўчанне. Яно цяглося як пакута ўсiх гэтых людзей, як iх смутак аб мiнулым i аб будучынi, як прага iх. Раптам Гануся цвёрдым шэптам перарвала цiшыню:
- Бацька! Што мне рабiць?
- Пастарайся заснуць, - такiм жа шэптам адказаў бацька.
- Здаецца, што я сама ў магiле. Як бы мне дух спiрае.
- Ты ж сама казала, што дзень за днём перачакаць трэба. У цябе змалку яшчэ была ясная галава. Вучыся мець развагу.
I зноў запанавала цiшыня. Але, здаецца, Ганусiны словы ўзбудзiлi студэнта (а можа i ўсiх) да новага ўзбуджання i ўвялi яго ў новы абсяг думак. Бо ён адразу паставiў руку на локаць i падпёр ею галаву. Так, не то лежачы, не то седзячы, ён моцна шапнуў у бок Ганусi:
- Тут далёка Варшаўска-Маскоўская шаша?
- Не, недалёка, - як бы ўзрадавалася гаворцы Гануся.
- А горад Слуцак далёка адгэтуль?
- Далёка.
- Але чулi вы такi горад?
- Дык дзiва што чулi.
- Гануся, цябе так, здаецца, называлi? Слухай, Гануся. Каб ты ведала толькi, як мне цяпер стала добра! Як я нанава на свет нарадзiўся.
Трэба думаць, што гэты студэнт быў вельмi бывалы i многа чаго бачыў на свеце. Але ён быў малады, i яму нялёгка было хаваць i таiць у сабе сваю радасць. Да таго ж i склад натуры мусiць быў такi. Адкрытая душа i даступная кожнаму. Шчаслiвымi вачыма ён глядзеў на Ганусю i рыхтаваўся нешта сказаць. Некалькi разоў ён перадыхнуў глыбока. Сэрца яго бiлася часта.
- Ты ведаеш, Гануся, - пачаў шаптаць ён. - Я думаў, што ўжо мне суджана навекi так ляжаць, як я цяпер ляжу. Я нiкому не перашкаджаю, i мне нiхто. Якраз паўгода таму назад я быў хворы i сядзеў, прыпёршыся да спiн i бакоў маiх таварышаў. Бо нас было многа ў цесным бараку, i не было як легчы i выцягнуцца. А чатыры гады таму я быў хворы i ляжаў у чыстай пасцелi, i мая мацi паiла мяне чаем, i я думаю, што гэта быў самы шчаслiвы час майго жыцця. Я ўжо думаў, што навекi буду без роду i без радзiмы, без волi i сваiх жаданняў. Я думаў, што ўсё яны ўдушаць, абязвечаць i вырвуць з душы. Мяне душыла безнадзейнасць. Я думаў: так i жыццё можа прайсцi: разам з сонцам уставаць, каб рабiць цэлы дзень i не мець сваiх жаданняў i патрэб. А ўвечары легчы спаць, каб зранку зноў устаць на работу. I родных у мяне не будзе, i дзяцей у мяне не будзе, хiба можа iм трэба было б з маiх дзяцей зрабiць сабе слуг. Гануся, у маёй галаве нават склалася горкае ўяўленне. На адну хвiлiну мне загадалi адагнуцца ад работы i сказалi: трэба, каб у цябе была дачка, такая, як ты: такога ж цёмнага воласу i з такiм звонкiм голасам. Мне загадалi мець дачку, бо iм трэба было мець з цёмнымi валасамi i звонкiм голасам служанку таму iхняму маладому чалавеку, якi павiнен будзе вырасцi ў мужчыну, пакуль мая дачка народзiцца i вырасце ў дзяўчыну. Мая дачка вырастае пры мне, i я яе змалку каля сябе прывучваю да цяжкай работы. Iдзе год за годам, i яна ўжо як механiзм: устае з сонцам, каб дзень рабiць i каб вечарам кiнуцца набрацца ў сне сiл да ранiцы. Першымi сваiмi маладымi гадамi я ведаў iншае жыццё, волю i радасць быць самiм сабою. I я хаваю ад свае дачкi, што ёсць цi было калiсьцi iншае жыццё. Бо калi яна будзе ведаць гэта, то жыццё яе стане горкай атрутай, пякельнай пакутай. Калi яна паказвае мне ўдалечыню i кажа, што пад тымi далёкiмi дрэвамi мусiць вельмi добра, што там многа прастору i сонца i што дарогi там iдуць у прывабную шырыню свету, я адгаворваю яе, малую, ад такiх думак. Я шкадую яе i кажу ей, што ўсё тое, што яна бачыць на свеце, - несапраўднае i фальшывае. Сапраўднае толькi ў тым механiчным жыццi, у якiм мы з ею. Наша казарма сапраўднасць, i трэба прывязацца да яе. А ўвесь свет, далей за казарму, - гэта мiраж. Так я яе выхоўваю для жыцця. Бо калi яна будзе ведаць сапраўдны свет, то хiба не будзе яе жыццё ў казарме пакутай навекi? Я ж люблю яе. Яе ж вобраз стаiць перада мною i не дае мне спакою. I я хаваю ад яе тое, што люблю яе. Я стараюся сухасцю i механiчнасцю вытруцiць з яе душы прыродныя пачаткi замiлавання i прывязанасцi да блiзкiх. Бо iх жа яна праз усё жыццё не будзе мець. Яе ж адарвуць ад мяне, як толькi яна ўзнiмецца на ногi. Дык нашто ж ёй веданне таго, што не будзе ў абсягу яе iснавання? Нашто ёй сумаваць аб тым, што нiколi не будзе даступна ёй? Пчала смокча кветку, дык адкуль жа яна будзе ведаць смак мяса? А каб у гэтым мудрым законе прыроды адбылося нейк раптам непаразуменне i пчала ўведала, што ўвесь свет месцiцца не толькi ў кветцы. Што ён у незлiчонасць разоў большы, але ж i недаступны ёй. Дык нашто ж ёй гэты лiшнi, пакутны сум? Дзе знайсцi яму апраўданне? Жыццё маё стала пакутай яшчэ i ад гэтага ўяўлення майго. Гэта стала маiм кашмарам. Я пакiнуў спаць начамi i ранiцамi, на ўсходзе сонца, мяне салдаты паднiмалi ботамi ў грудзi. Вобраз дзяўчынкi не адыходзiў ад мяне. I я знайшоў апраўданне ўсяму вось якое: я аднойчы ўбачыў, што немец, якi стаяў на варце на выхадзе з нашага лагера, як бы задумаўся. Ён стаяў вачыма ад мяне. I было цемнавата. Якое шчасце! - Аж скалынуўся я ўвесь. Такога выпадку доўга чакаць прыйдзецца. Я падышоў блiжэй да немца. Я азiрнуўся. Шчасце! Нiкога няма. Я хапiў яго за горла. I пасля доўгiх месяцаў смутку ўвесь свет напоўнiўся маею радасцю, калi я адчуваў i бачыў, як немец канае, сцiснуты за горла маiмi рукамi. Я лёг i папоўз за агароджу. Праз кiламетраў два я ўстаў i пайшоў. Я хiстаўся ў бакi ад слабасцi, i ў вачах маiх зямля як бы падала ў бяздонне. Але я iшоў. Звечара было цямней, а надпоўнач стала зорнае неба i вiсеў месяц, хоць неўзабаве ён знiк. Млечны Шлях iшоў праз усё неба. Я глядзеў на зоры i ўзяў кiрунак на ўсход. Бо лагер ваеннапалонных быў далёка на захадзе. I ў гэтыя гадзiны пачатку свае вялiкай дарогi я ўсё бачыў перад сабою вобраз той дзяўчынкi. Я думаў, што яна павiнна радзiцца ў мяне на свет, каб уведаць, што свет вялiкi, вольны, шчаслiвы, радасны, i нiякай казармы ў iм не будзе чалавеку, i што жыць на свеце - гэта значыцца, мець шчасце. I яшчэ дзеля чаго павiнна нарадзiцца яна, гэта каб перадаць сваiм ужо дзецям маю нянавiсць да немцаў, тупой, iлжывай, бессардэчнай, бесчалавечнай нацыi, якая вечна прысвойвала сабе чужое i цяпер надумалася абвясцiць сябе лепшай за ўвесь свет. Таўстаморды немец трымаў бы ў казарме маю дзяўчынку. А яна родзiцца на доўгi шчаслiвы век. Я яе адчуваю. I мне здаецца, што гэта ты i ёсць, Гануся.
У палон я трапiў, калi немцы забралi былi Смаленск. Мяне завезлi далёка. Што ж! Гэта былi першыя месяцы вайны. Немцы лезлi наперад. Мы адступалi. Надзея пачала меркнуць. У лагеры мы чулi толькi тое, што ўжо няма нашай Радзiмы. Я доўга iшоў на ўсход. I не ведаў нiчога, што робiцца. Я туляўся глухiмi закуткамi. Я абыходзiў гарады i мястэчкi. Усюды нямецкая варта вымагала дакумантаў. Але i з дакумантамi такiх, як я, гналi ў Германiю. Нарэшце я ўвайшоў у мясцовасць, дзе толькi пажарышчы. Я ведаў, што недзе тут павiнна быць Маскоўска-Варшаўская шаша. Яна прывяла б мяне пад Слуцак, у тым баку жыве мая мацi. Я далёка зайшоў на ўсход стараною i цяпер па шашы крыху вярнуўся б. Я ўжо дайшоў да страты апошнiх сiл. Iх я пачаў трацiць яшчэ ў лагеры, дзе на мне вазiлi ў бочцы ваду i я, упрэжаны ў аглоблi, з пякучым болем у плячах, думаў аб той дзяўчынцы, якая не павiнна была б ведаць аб яснай шырынi свету. Мая нянавiсць да фашыстаў роўная майму замiлаванню да мае мацi, якая недзе, можа, i жыве на Случчыне. Я нiколi не памiруся з тым, што можна забыцца i дараваць хаму, якi прывалокся i наступiў ботам табе на горла. Немец i чалавек. Вось яны два, адзiн аднаму напроцi. Калi нам суджана пабiць немцаў i калi мы пашкадуем iх, збiтых, i будзем гаварыць, што i яны людзi, то хто так можа гаварыць, калi я не дарую! Хiба можа яны ўсе, уся нацыя, так, як рабiлi некалi вялiкiя злачынцы, каючыся, адзенуць на сябе адзежу з зрэбных мяхоў на цэлае стагоддзе i самi аддадуць усе сiлы, каб узрасцiць у шчасцi тое пакаленне ў чалавецтве, якое ў сваiм маленстве зазнала на сабе нямецкi бот. Тады хiба можа я згаджуся на тое, каб зноў назваць немца чалавекам.
Я аслабелы i галодны бадзяўся, пасля чатырох цi пяцi месяцаў гэтага жудаснага вандравання i спаткаў вось яго (ён паказаў на печ, дзе самы старэйшы з усiх калываўся, звесiўшы ногi). Ён быў яшчэ горшы за мяне. Калi я яшчэ сяк-так iшоў, то ён, здаецца, падаў. Можа ён яшчэ i мог бы мацнейшы быць, але ж ведаў ён, што гiне, i гэта пабольшвала яго блiзасць да гiбелi. Я колькi бачыў чалавечай гiбелi, то яшчэ гэтакага страшнага чалавечага вобраза не бачыў. Здаецца, на яго сагнутых плячах сядзела смерць i пагойдвалася ў тахту яго вялай хады. Я, калi ўбачыў яго, забыўся быў i на свае пакуты. Сэрца маё сцiснулася ад жалю. Ён пачаў гаварыць, i я пачуў, што гэта немец. Я сцiснуў зубы. Я ж нядаўна яшчэ выбраўся з аглабель! Страшная мара аб няшчаснай дзяўчынцы ўладала мной тады вельмi моцна. Душа мая гнала вон усялякае спачуванне. Гэта была новая мая пакута: бачыць чалавека перад пагiбеллю i ў няшчасцi i не мець сiлы выйсцi з чорствасцi i халоднасцi! Я ўзненавiдзеў яго за тое, што ён прывалокся на маю родную зямлю, адабраў у мяне радасць, загнаў мяне ў аглоблi i не дазволiў мне быць i далей мяккiм i добрым, лiтасцiвым i лагодным перад чужой пакутай. Мы пачулi, як недзе непадалёку зарыкаў бык, i адчулi ў гэтым свой ратунак ад голаду. Гануся! Каб ты толькi ведала, да якога шчасця я дажыўся, калi ўбачыў газету. Да мяне вярнулася ўсё, што я страцiў. Гэта ж зусiм можа быць, што мацi мая жыве i я яшчэ ўбачу там, на Случчыне, чатыры высозныя вязы цераз вулiцу ад нашага дома, насупроць вокан. Гэтыя чатыры дрэвы былi маiм смуткам, калi я быў у тым маiм вялiкiм няшчасцi. Пад iмi i цень у спёку лагаднейшы, i на iх лiсце шумiць, як вечная музыка. Здаецца, нi на якiм iншым дрэве на свеце не пахне так кара, як на iх. Упершыню гэты пах я пачуў так, што ён астаўся iснаваць для мяне назаўсёды, гэта калi мне было год можа тры цi чатыры. Быў час пасля дажджу, i была восень. Ранняя восень. Бо ў мяне ў памяцi два жоўтыя лiсткi на адным дрэве, а ўсё каля iх зелена. Усё мокрае, i свецiць сонца. Сонца заходзiць. Захад як агнём гарыць, i мацi мяне вядзе за руку пад тымi дрэвамi. Пад тымi ж дрэвамi насустрач iдзе чалавек. Хто гэта быў i якi ён не асталося ў памяцi. "Пiсьмо", - сказаў ён, паказваючы пiсьмо.
