Рыгор Бородулин - Здубавецьця (кнiга) (на белорусском языке)
Хлопец з вушацкай вёскi стаў мараком, да капiтана дарос. Але жонка ўпрасiла яго перайсьцi на ейнае прозьвiшча ў памяць пра любiмага бацьку. А то род зводзiцца. У iх дзяўчаткi гадуюцца. I зрабiўся хлопец з Балабоўкi (даўняе чыста вушацкае прозьвiшча) Бальшаковым. Прыехаў да бацькi сын, але ня з бацькавым прозьвiшчам. Бацька адрэагаваў адпаведна з моцнымi эпiтатамi:
- Ня хочаш мяне за бацьку прызнаваць, ня хачу цябе прызнаваць за сына. Што я - палiцэйскiм быў, цi ўкраў што, цi забiў каго? Стаў Бальшаковым, дык i едзь бальшаком!
Увесь у мыле
Яшчэ з паганскiх бадай што часiн клёцкi з душамi ў вушацкiх i рытуальная страва на Дзяды й на хаўтурах i на памiнках. Клёцкамi з душамi кормяць, калi мужчыны йдуць на цяжкую працу. I дарагiх гасьцей вяльмуюць клёцкамi з душамi.
На традыцыйнай сустрэчы партызанаў вушацкi рэстаран наварыў катлы клёцак. Усе - камбрыгi i некамбрыгi елi са смакам, як у нас кажуць, абялёдавалi прысмакi. Камбрыг Квiцарыдзе адмовiўся. (Лабанок неяк паказваў бiяграфiю камбрыга. Мiж iншых важных паваенных пасадаў Квiцарыдзе была й рычаговая пасада - дырэктар цэнтральнага рынку Тбiлiсi.) Пакрыўджаныя вушацкiя, калi потым знаёмiлi нейкiх гасьцей з мясьцiнамi партызанскай славы, паказвалi лазьню, якую немцы акружылi, калi камбрыг Квiцарыдзе мыўся. Мiж iншым падкрэсьлiвалi:
- Выскачыў голы, валасаты, увесь у мыле, ледзьве ўцёк...
Прыкiдваецца...
Пайшлi ў лазьню суседзi. Зь iмi й глухi. Пачалi мыцца, парыцца, хвастацца. Адзiн жартаўнiк вазьмi дый лiнi на глухога кварту вару. Закрычаў, заекатаў няшчасны. А весялун яшчэ дабаўляе, нiбыта лiе халадзёнку на гарачыя камянi:
- А прыкiдваўся, што ня чуiць...
Пацягушачкi на парастушачкi
Пацягнуласядзяўчына, аж, як пiсаў Пiмен Панчанка, маладыя костачкi хруснулi. Мацi расчулена:
- Расьцеш, дачушка.
- Брэшаш, мамулька, хачу...
Дачушка была настроена на канкрэтную лiрыку.
Набытак
Любiлi вушацкiя прыпавесьць пра прасталытку й пра бяззаганку. Памерлi абедзьве. У нябеснае канторы адной выдалi даведку (у нас казалi дублiкат) аб бязгрэшнасьцi, аб прыстойнасьцi. Другой нагрузiлi мех, ня раўнуючы як бычыных хвастоў, мужчынскiх патарчакаў. I падалiся бяззаганка й прасталытка ў рай. А рай абнесены ровам, у якiм палае агонь пякельны. Як нi торкала бяззаганка даведку - гарыць папера. А прасталытка зьвязала свае сувенiры накшталт каната (ёсьць жа вясёлая папеўка: "Як я была малада, тады была рэзва, да салдата па канату сама ў хату лезла") i перайшла цераз роў у рай. Прыдаўся матэрыяльны набытак.
Ванцак
Захварэла маладзiца на ванцак. Якiя лекi нi давалi - рады ня маглi даць. Тут аднекуль вазьмi дый зьявiся здаравiла. Узяўся вылечыць. Толькi ўсiх з хаты выгнаў, каб ня пярэкалiся. А ўсiм жа цiкава, як жа лячыць будзе. Праз запятыя вокны ўсё-ткi згледзiлi. Толькi й разважалi:
- Як паглядзець, дык дзярэць, а як знаiць, дык ванцак выганяiць...
Разважалi, пакуль лекуну моцы было.
Сьветач
- А ты што, за сьветача быў? - пыталiся ў таго, хто даводзiў бацькоўства банкарта. Быць сьветачам - значыць стаяць у нагах з лучынкай, калi дзяцей робяць. Напрыклад, вушацкiя былi перакананыя, калi рабiць гэтую адказную працу на гарохавiнах, малое будзе сукрыстае, цi, кажучы лiрычна, амурыстае. Таму й цешыла вушацкiх кнiгарня ў Полацку зь iмем "Сьветач". Усьмiхалiся старэйшыя, якiя мову ведалi ня па казённых падручнiках.
I мне
Кум запрасiў кума ў госьцi. Частуе. Налiвае. Але калi поўнiць сваю чарку, гаспадар увесь час пералiвае, прыгаворваючы разгублена: "Ух ты!" Глядзеў, глядзеў госьць дый папрасiў:
- Кумок, налi ты й мне хоць раз з ухты!..
Чычылiць
Носiць бусел сыноў-пагоднiчкаў i носiць. А ў селянiна ня хапае рашучасьцi, як у драўлянага дзядзькi, зразьбяранага славутым Апалiнарам Пупкам, зашчамiць адной рукой буслову дзюбу пад паху, а другой, трымаючы сякеру, як адсекчы: "Досыць!" Вяртаецца з ворыва заезджаны, як i ягоны конь, гэты багатыр на дзяцей, а перадапошнi сынок пра самага малога здалёку крычыць:
- Тата, тата, i Мiкiтка ўжо хлебец чычылiць...
Абрадаваў.
Як садзяць бульбу
Заўсягды паўтарала мама, як трэба садзiць бульбу - каб роўненька клалася ў разору. А то iншы садзiць так, як бык сцыць.
I яшчэ трэба, каб кожная бульбiнка была адбаблена - адарваны расток (як пупок у нараджэнца).
Зарабiла крыж
Мужык ваяваў у вайне за цара. Жонка дома ня сумавала. Дзецюкi былi нявыводныя. Аднойчы чарговыя дзецюкi завялi маладуху на магiльнiк i, нацешыўшыся ўволю, вырашылi павесялiцца: прывязалi шчодрую на ласкi часовую ўдаву да крыжа. Дый зьнiклi. I абначавала кахальнiца на магiльнiку. Недзе пад ранiцу ўсё-ткi вывернула крыж ды зь iм i вяртаецца дадому. А якраз мужык прыйшоў з вайны. Грукаецца жонка ў дзьверы. Убачыў служывы, пачаў дзiвiцца:
- Я за ўсю вайну й медаля ня заслужыў, а ты, жонка мая верная, за ноч крыж атрымала...
Цi б я...
Любiлi вушацкiя показку пра старога кавалера, як ён усё ўмеў абгрунтаваць:
- Цi б я гальштук ня насiў? Надзену, а хто-небудзь цоп i панёс сабе.
Цi б я на рыбу ня схадзiў? Злавi, а пасьля ня ведай, што зь ёй рабiць. Калi яе ля ракi варыць, раскладзеш агонь, а лес загарыцца. А пакуль дамоў занясеш, згнiе.
Цi б я на базар ня пайшоў ды ня купiў скаромiны якой? Ды грошы ў руках ня будзеш несьцi, выставiўшы, а ў кiшэню пакладзеш, басякi падцiкуюць - хоп, i ня зловiш. Так i ем поснае.
Цi б я ня жанiўся? Жанюся, а жонку возьмуць ды перахопяць.
Цi б я ня купiў парасё? Ды парасё нанач адно ня пакiнеш - ваўкi сьцягнуць. А ў хаце зь iм ня спаць.
Так i жыву аб нiчым, нiшчымнiцай даўлюся, неабмыты, неабшыты, непрыкаяны, непрыхаiны.
Пырскi
Вушацкi малец быў на заробках там, "где золото роют в горах". Вярнуўся з нейкiмi шэлегамi, якiя тут жа i пусьцiў на вецер у "Вецярку". У кожным райцэнтры такiя ўстановы былi абавязкова. Пiў, ня прасыхаючы, мок у гарэлцы.
Вушацкiя жанчыны казалi як бы спагадлiва:
- Прыехаў з залатых пырскаў...
Пырскаў хапала напачатку ад шампанскага, а напрыканцы ад пiва.
Хор
Так казала вушацкая цётка пра сьпевы:
- Пачынаюць, як камары, тады, як мухi, тады, як аваднi, а тады як гiкнуць!
За што?
Мама распавядала, як у трыццатыя гады прывялi ў суд старую. Ёй пад восемдзесят гадоў. Прыйшлi дзецi, унукi, праўнукi. Чытаюць прысуд - дзесяць гадоў. Уся радня ў сьлёзы. А старая нiчога ня разумее:
- За што? Цi ж я крала? Я ж на сваiм шнурку два снапкi на нiткi ўзяла.
Показка спачувае: за маё жыта i я ж бiта. А тут бабка за свой лянок.
Адметны
У партработнiка пасьля вайны галiфэ былi абшытыя скурай, працiралiся ад паседжаньняў. Усё яшчэ пад камiсараў старалiся саўслужбакi. А вушацкiя яго адразу ж празвалi - хромавая срака.
Добра
Маладзiца, у якой зноў завёўся прытыка (так вушацкiя завуць прымакоў), радуецца:
- За пнём галава, за калодай ногi. Добра, калi ў хацi якi шавель ёсь...
Проста хацеў
Званок у вушацкую мiлiцыю - у Сарочыне (вёрст з дзесяць ад мястэчка) аварыя! Мiлiцыя. Хуткая дапамога. Прылятаюць - нiкога няма, нiчога ня стрэслася. Выходзiць спакойны, пад добрай чаркай дзядзька:
- Ды нiчога ня было, я проста хацеў заехаць у Вушачу...
Давезьлi. Заехаў дзядзька за колькi хвiлiн на пятнаццаць сутак.
Старцы пабiлiся за сухарцы
Каб неяк скрасiць нуду дарогi й голад хоць на словах ашукаць, старцы разважаць пачалi. Адзiн папросiць хлеба, другi малака. Той, хто будзе прасiць хлеба, задуменна й кажа:
- Укушу я хлеба ды хлiб-хлiб малака.
- Ах ты такi-растакi, я малако буду прасiць, а ты па два разы хлiбаць?
I сварка ў бойку перайшла - счубiлiся. I на паўшкi пайшлi. Як ня пазабiвалi адзiн аднога, яшчэ да вёскi ня дайшоўшы. I нi вячэры, нi цяцеры...
Сама
Маладзiца галосiць, запытваючыся, цi то ў мужа, якi ляжыць на куце на паповых санях, цi то ў тых, хто прыйшоў разьвiтацца з суседам:
- А хто ж мяне пабуджаць будзiць?
Адна ня вытрымала дый кажа:
- Сраць захочаш, сама ўскочыш.
Местачковы дыялог
- А што ў цябе зялёнае ў роце?
- А хiба знатка? Гэта ж я тваю зялёнку выпiла.
На пахмельле й зялёнка, як самагонка.
Драматургiя побыту
Мая апошняя радня па бацькавай лiнii, пратарэклiвая цётка Марушка скардзiцца:
- У зялезным магазiне тапароў людскiх няма, толькi такiя, як галовы па тэлевiзару адсякаюць...
Выходзiць, цётка i алебарды бачыла.
Ён, паночак...
Прывяла маладзiца малога да доктара. У яго, кажа, з жыватом нешта. Доктар пачынае пытацца:
- Дык яго слабiць?
- Не.
- Яго крапiць?
- Не.
- Тады ён здаровы. Навошта да мяне прывяла?
- Дык ён, паночак, дрышчыць...
Свой адлiк
Адна дзеўка йшла на Пятра дый прыгаворвала сваёй касматачцы:
- Знай, пятля, калi было Пятра, намуразалася, як вiшань...
У кожнага свой адлiк часу.
Рэшата
Пра дзяўчыну, слабую на перадок, канкрэтна пра ейную масёху казалi вушацкiя:
- Гэта ўжо такое рэшата, што й пасеiна адна ня затрымаiцца.
Вобраз рэшата прынiжаны, затое выразна.
Як гэта?
Вушацкая студэнтка загуляла ў Менску. Просiць, каб мацi пайшла ў бальнiцу, узяла даведку, што яна дома прахварэла. Трэба вучобу на год "отсрочить". А мацi нiяк ня можа ўзяць да толку:
