Кузьма Черный - Лявон Бушмар (на белорусском языке)
Вiнцэнты раптам спынiў гаворку i палажыў рукi на полы вопраткi. Расцягнулася нiжняя губа, стала тоненькаю, i мяшкi пад вачыма пачырванелi. Ён трошкi прысеў, трошкi нагнуўся да Бушмарава вуха. Спачатку так памаўчаў, пасля захiхiкаў:
- Хi-хi-хi, хi-хi-i-i...
Бушмар зусiм здзiвiўся, аж злосць папаўзла па твары яго.
- Хi-хi, гэта такi недурны нехта выдумаў, iмя яму даў - рабачок... падточвае гаспадароў... цi запiсалася ты, кажа, у рабачок... Хi-хi-i-i.
Зноў ён раптам зрабiўся сталым, пасля гэтай штучнай весялосцi:
- Страшная штука робiцца. Усё к чортавай матары пойдзе. Гады, запанаваць хочуць... Будзе табе яшчэ не гэта. Яшчэ i хату адбяруць у цябе, i самога з торбаю па свеце пусцяць, калi самому не ратавацца.
- Што? - гукнуў з усiх жыл Бушмар.
А той як бы наўмысля прыйшоў сюды, каб памучыць:
- I ўсiм нам тое самае будзе, калi, я ж кажу, не ратавацца.
Тут ён змоўк i ўздыхнуў. Бушмар, каб прымеў, дык увагнаў бы тут яго на месцы ў зямлю. Вiнцэнты яшчэ трохi памучыў:
- Гэта можна было адразу бачыць, што гэта будзе...
- Што?! - нема раўнуў Бушмар.
I ўжо тут Вiнцэнты як мае быць дайшоў да справы:
- Усё пойдзе нанава. Гэта, што яны там панастаўлялi тычак i слупоў, дык увосень усё параскiдаюць самi ж. Гэтыя новыя межы на знос пойдуць. I гэта, што падзялiлi гэтыя дзялянкi, што адхапiлi ад хутароў (i тваё тут дабро запала), - усё ў адзiн кацёл пойдзе. Усё, як ёсць! Нават больш яшчэ ад хутароў адхопяць, нават зусiм некаторых пазганяюць з месц сваiх - няма табе, кажа, нi хаткi, нi градкi. Народ, можа, паддавацца не будзе, але гэта... займi чорта ад варот, дык ён цераз плот! Ён цябе пройме навылёт, а свайго дойдзе... Згоняць усiх разам, выдзеляць табе, каб з голаду ўздоўж лавы лытак не стулiў, а рэштку спажыве той, хто будзе на чыёй шыi сядзець.
- Можа, да гэтага яшчэ не дойдзе, - разважыў сам з сябе Бушмар.
Ён аж панурасць сваю пачаў трацiць.
- Ты тут сядзiш, як воўк, i нiчога не ведаеш, што па людзях робiцца, цябе да калецтва як мае быць збiраюцца давесцi, а ты снедаеш сабе, як на выгодзе...
- Хто гэта хоча?
- Гады. Андрэй. Амiля нябось маўчыць табе. От папытайся ты ў яе, што Андрэй парабляе...
- Ну, дык што рабiць?
- Я табе скажу, што рабiць - яны сваё, а мы сваё. Няхай сабе iх там дзвесце сядзе каля аднаго катла, а мы тут удзесяцярох сядзем. Ты, я, хлопцы мае, можа, яшчэ хто з адзiн падахвоцiцца, от табе i кацёл. Без гадаў, без нiкога, сам сабе. I ўсё маё будзе пры мне, i пальцам нiхто не зачэпiць. Тады мы i адсудзiць можам законам, што i ад цябе забралi. Яны няхай сабе, а мы сабе, не канешне галетнiка ўспамагаць сваiм уласным ды родным. Ну як? Ты сядзiш i нiчога не чуеш?
Бушмар маўчаў.
- Я сам на гэты бок лесу перабяруся. Забудуем усё як мае быць. Уцячы адтуль, хай яны там хоць падушаць адзiн аднаго.
- Сюды? На гэты бок? Тут жа маё!
- Усё роўна забяруць.
Бушмар памаўчаў.
- Можа, нiчога яшчэ не будзе.
- Як-то не будзе. Ты сядзiш i нiчога не бачыш.
- Цi iм там мала?.. I так жа паадрэзвалi ад усiх.
- Хамскага горла нiколi не ўтхланiш.
- Дык што ж рабiць?
- Я ж табе гавару што.
- Пачакаем крыху, будзе вiдаць. Калi што якое...
- Позна будзе чакаць. Да восенi, калi пачакаем, дык там i аман будзе на ўсё.
Бушмар не ведаў, што рабiць i што думаць.
IХ
Вiнцэнты прыходзiў яшчэ раз, але Бушмар упарта не хацеў яго слухаць. Вiнцэнты ўгаворваў яго:
- Гэта не прыперла табе яшчэ бяда, дык ты атрэпаеш рук, а пачакай, што ўвосень будзе.
- Не ўсё роўна мне! Цi сцiснуць мяне, цi з кiм я за адным катлом буду нi госць, нi гаспадар. Няхай што хочуць, то i робяць, а за адзiн кацёл я нi з кiм не сяду.
Вiнцэнты тады пакiнуў хадзiць да Бушмара. Бушмар пачаў задумоўвацца.
Вясна ўжо зусiм увабралася ў сiлу i паддавацца пачала лету. Рыхтавалiся да сенажацi; буялi аўсы i ячменi, адкрасоўвала жыта.
Амiля тады стала больш сумнаю, як калi раней была. Яна цiха корпалася з цямна да цямна за сваёю работаю, сам Бушмар нiколi ў хаце не прыпыняўся, ледзьве ўхапiў управiць адзiн веснавое поле.
Адзiн раз у яго сялiбе была пакутная ноч.
Надвечар яшчэ ён заўважыў, што Амiля як бы рвецца штосьцi сказаць яму. Яна падыходзiла да яго колькi разоў, зазiрала ў вочы, а ён быў утомленым з поля, тупаў па хаце. Яны павячэралi моўчкi, толькi яна сказала разы са два штосьцi нецiкавае нi ёй, нi яму. Ён адказваў вяла, нехаця, як i заўсёды. Амiля ведала ўжо добра гэтую яго натуру, нiколi не зважала на гэта. Пасля ж ужо ўсёй хатняй упраўкi, калi ён раздзяваўся класцiся спаць, яна падышла да яго, паглядзела на яго з дакорам, просьбаю, замiлаваннем, паслушэнствам, села каля яго i сказала тое, ад чаго ён падняў вочы, але з твару не змянiўся:
- Ад мяне?
- А ад каго ж яшчэ?
- А можа, ад каго iншага?
- Лявонка?!
Ён маўчаў. Яна падсела яшчэ блiжэй, зазiрнула яму ў вочы, прыпёрлася галавою да пляча. Яна гаварыла хутка, выказвала ўсё, што сабралася за ўсю вясну, але што было дагэтуль цяжка выказаць Бушмару:
- ...Мы тады i малога майго забярэм сюды. Добра, Лявонка? Ён неўзабаве падрасце, дык i помач ад яго гатовая будзе. Ты, Лявонка, запiшыся са мною цi павянчайся - трэба зрабiць што-небудзь, цi скажы мне пэўнае слова, дык я тады спакойнаю буду, а не хочаш можа вянчацца цi запiсвацца, дык я так магу быць, адно каб ты мне сказаў напэўна, што я твая жонка. Можна i так, калi хочаш, людзi цяпер усякся жывуць...
Ён устаў падкруцiць у лямпе агонь. Яна чакала, сядзела ўсё. Ей здалося, што ён стаў тады такiм, якiм яна яго жадала сабе - ласкавым, добрым. Ён сеў поплеч з ёю i маўчаў доўга. Яна палажыла галаву яму на плячо. Тады ён адхiснуўся i не зводзiў з яе вачэй:
- А той твой хлапчук, якога трэба забраць сюды, ад каго? Можа, ад паручнiка?
Яна жахнулася:
- Нашто ты пытаеш тое, што сам ведаеш?
- А ты скажы.
- Нашто ты гэта?
Ён усё глядзеў на яе.
- Ну ад нябожчыка... памёр жа...
Яна моцна заплакала. Нагнулася i скiнула шпарка рукi.
Бушмар стаяў пасярод хаты, прыжмурыўшы вочы. Ён бачыў Амiлю ранейшую, калi яшчэ насiў яе на руках снежнымi палянамi з лесу. Чуў яе каля сябе там, на паваленым дрэве ў снегавыя ночы. Чуў i смех яе паручнiку. Чуў яе i ў раннюю вясну, у той вечар, калi, не памятаючы нiчога, хапiў за брамаю на рукi i мчаў у хату. I ўсе тыя наступныя днi i тыднi, нават, можа, месяцы... Калi ён ужо не пускаць пачаў яе да Андрэя, да гэтага ненавiднага брата яе, гэтага ворага, злыдня...
От ужо ён бачыць Андрэеў твар - гэты насмешлiвы твар!
Андрэй усё зробiць, усюды дападзе. Ён i праўда, што гатоў сагнаць з месца сялiбу, гэтак, як дарогу адапхнуў, як за лесам адрэзаў самую лепшую дзялянку. Усе слухаюць яго, не паможа i Вiнцэнтага хiтрасць. Усё будзе на восень, як казаў Вiнцэнты. Андрэй арудуе, Андрэй стараецца, Андрэй - Амiлiн брат.
- А калi багацце я сваё страчу?! - смальнуў Бушмар. - Дык як тагды будзе з жонкаю, з дзецьмi i з сваiмi, i з паручнiкавымi...
Ён паварушыў барадою.
- Непаручнiкаў! -крыкнула яна.
- Не, не, гэта я так сабе! - падступiў ён да яе на крок, збянтэжыўшыся ад яе крыку. - Дык чаго ж ты.
Яна заплакала мацней, плечы яе затраслiся, галава звесiлася на рукi. Скрозь пальцы капалi слёзы.
Бушмар прыгледзеўся. Ён як бы нiколi не бачыў чалавечых слёз, гэтакiх горных. Цераз твар яго прабегла дзiўная рыса. - Дзiва? Нецярплiвасць? Новае разуменне рэчаў?
- Сцiхнi, - сказаў ён ласкавей.
- Лявонка, што мне рабiць? - ледзьве выгаварыла яна за слязьмi.
Амiля сiлком пасадзiла яго каля сябе. Выплаквала свае слёзы доўга на плячы яго. I гэта зрабiла з Бушмарам цуд. Ён пачаў сцiшаць яе, заспакойваць, прытульваў да сябе твар. I ўсё стараўся скрывiць губы ў цiхую ўсмешку.
Пад поўнач яна старалася забыцца на тое, што было вечарам, i ўсё не магла. Яна была адна ўжо ў хаце. Бушмар быў сказаў:
- Мне галава балiць вельмi, пайду лягу на салому ў пуню, там вальней.
- Iдзi, - абняла яна яго.
Забыла патушыць лямпу i лягла. Заснуць не магла. Успомнiла вячэрнюю гаворку з Бушмарам i зноў затраслася ад слёз.
Х
Бушмар паволi спусцiўся з ганка ў чорную ноч. Чула драмала зямля, вялiкая цiшыня вартавала Бушмараву сялiбу. У маўчаннi начаваў лес, маўчалi ж пад туманамi i паплавы.
Бушмар павалокся аж да брамы, дзе мацней пахла па загоне канюшына, дзе лясная вiльгаць чулася мацней. Бушмар там не стаяў доўга. Ён як бы шукаў чаго - з непакоем нейкiм пайшоў назад i зноў вярнуўся, пасля падаўся да старой пунi, пралез у прычыненыя дзверы, лёг на салому. Так ён ляжаў доўга, шырока расплюшчанымi вачыма глядзеў у цемень, штосьцi тупа ныла пад сэрцам. Было гэта новым. Толькi засмактала было гэтак калiсьцi ў грудзях, як выбраўся быў у салдаты i пакiнуў за сабою сялiбны лес. Ён паспрабаваў самохаць кашляць, заплюшчваць вочы... Нарэшце нi то дрымота, нi то тупое бяздум'е апанавалi iм.
Бушмар уздрыгануўся i прысеў, цяпер збiраў думкi свае, пачынаў думаць. Далёка было тут да разважлiвасцi, але думкi хутка прагналi жах нядаўняй дрымоты.
Нiзка навiсла цемень, здаецца, ён бачыў над сабою яе - цвёрдую, моцную, непераможную. У ёй жыў увесь свет, усё там дзейнiчала i душыла яго. Ён устаў на ногi. У думках з'явiўся Вiнцэнты з сваiмi прароцтвамi. Цяпер ужо трывога i крыўда адганялi ад чалавека ўсё iншае, праходзiў жах, трывога ўсё павялiчвалася. Ён зноў лёг, штучна пакашляў i моцна ўголас уздыхнуў.
