Кузьма Черный - Пошукi будучынi (на белорусском языке)

- Нашто цябе благi лёс прывёў тады да мяне, калi я была малая... Божа, якая пакута!

Кастусь змрочна запытаў:

- Дык дзе ж бацька?

- Не ведаю, дзе бацька. Знiк. Я яшчэ раз вярнулася была ў хату. Пуста. Павукi адбiтае ад дошчак акно заплятаюць.

Як прайшоў дзень i сцямнела, гэтае месца зноў стала пустое. Нi голасу, нi шоргату. Стала поўная цiшыня. I ветру не было, але лiсце з бярозы падала ўсю ноч, так што зранку ўся зямля пад бярозай была выслана жаўталiсцем. Але не было каму цешыцца хараством гэтага малюнка. Тут не было нi душы. Птушкi, што збiралiся зiмаваць у лесе, смела садзiлiся на паваленае дрэва, i за цэлы дзень нiхто нi разу не спудзiў iх.

III

I тут было скрыжаванне дарог, але малое i своеасаблiвае. Хто ведае, чым падтрымлiваецца iснаванне некаторых глухiх дарог, па якiх мала хто калi ездзiць i якiх нiколi нiхто не правiць i не глядзiць. Але вельмi можа быць, што такая дарога больш бачыла на сабе чалавечага ўтрапення, чым бiты шлях. На тым шляху, калi ўпадзе чалавек, яго неўзабаве падымуць. Тут жа ён можа заходзiцца тыднямi ў адзiноце. Малое скрыжаванне было на самым узлессi, кiламетраў за чатыры ад паваленага дрэва i вялiкай бярозы. Вялiкi шлях, што праходзiў праз гэты лес i далёка ад лесу на паўночны захад, на Вялiкiм скрыжаваннi скрыжоўваўся з Маскоўска-Варшаўскай шашою, тут, за лесам, перасякаў вельмi вузкую, на выгляд толькi палявую дарогу, з пяском, ператоўчаным конскiмi капытамi на пыл. Перакрыжаванне тут было простым кутам. Калi вялiкi грунтавы шлях iшоў з усходняга поўдня на заходнюю поўнач, то скрыжаваная тут з iм дарога злучала заходнi поўдзень з поўднем усходнiм. Гэтым апошнiм кiрункам дарога прыводзiла да Маскоўска-Варшаўскай шашы даволi-такi далёка ад Вялiкага скрыжавання. Ад лесу цi ад малога скрыжавання да самай шашы дарога iшла паўз невялiкiя лясы i скрозь узгорыстым полем i спрэс усюды паўз густыя паселiшчы. Так што зранку тут на гэтай дарозе льга было часта пачуць пах дыму з хатнiх комiнаў. Першы ж кiрунак вёў дарогу найбольш чыстым полем, з чыстымi ж узгоркамi. Мясцовасць тут была вышэйшая, узгорыстасць гусцейшая, i дарога не заўсёды ўздымалася ўгару, а давала кругу. Тут яна абвакольвала вядомую на ўсю ўсходнюю Случчыну Малiбажкаву гару памiж Заняведамскiмi i Вераб'ёўскiмi лясамi i рэзалася проста ў некалькi шырозных тарфяных балот. Кiламетраў за сорак з гэтага боку да малога скрыжавання пры гэтай дарозе ляжаў у полi вялiкi, як гара, камень дзiўнай формы i не менш дзiўнымi на iм слядамi мiнуўшчыны. Камень меў трохкутную форму, як бы палавiну куба, разрэзанага напалам ад аднаго рога да другога i ўбiтага ў зямлю адным рабром сваiм. Так што было падобна, што гэта каменны зуб увязiўся ў зямлю, а здалёк здавалася, што гэта нешта нейкае стаiць на адной назе. Камень гэтакi высокi, што пад iм мог стаяць чалавек, крыху прыгнуўшыся, i мог такiм парадкам закрыцца зверху i ад бомбы i ад дажджу. Верх каменя быў пляскаты i бадай што правiльны чатырохкутнiк, быццам дошка стала. Нага гэтага каменя абрасла iмхом, верх жа аставаўся зусiм чыстым. Узлезцi на верх гэтага каменя было вельмi цяжка. Малыя пастушкi, найпярвейшыя лазуны, станавiлiся пры каменi адзiн на аднаго i верхняга падсаджвалi, ды i то мала каторы мог здзержацца, вiсючы на руках, i не ўпасцi на зямлю. На сподняй старане каменя, пад якой чалавек мог хавацца ад якой-небудзь прыгоды, немаведама кiм i калi, быў выразаны рысунак тонкiмi i неглыбокiмi рысамi, але вельмi выразны. Рысунак не быў удалы i тым больш не быў нават блiзак да мастацтва. Гэта была вельмi недакладная зарысоўка, i калi добра i доўга прыглядацца да яе, то тады рысунак праступаў выразней: з напятага добра лука страла прыцэлена ў галаву аднарогага быка. Цi гэты рысунак нарадзiўся сваiм замыслам у быце тае самае асобы, што пакiнула яго тут, цi гэта была простая стылiзацыя, цяжка сказаць. У кожным разе рысунак быў старадаўнi, гэта вiдно было з таго, што некаторыя рысы яго даволi-такi прыцерлiся. Гэты камень называўся ў гэтых мясцовасцях "сухi дзюб", i не толькi ў гэтых мясцовасцях. Вельмi далёка адтуль, кiламетраў, напэўна, не менш як семдзесят, у Леньках пад самым Грэскам, я чуў, як жанчына сказала свайму малому, якi нешта насваволiў: "Iдзi з разгону вытнiся лбом аб сухi дзюб". Паўз гэты "сухi дзюб" дарога iдзе далей роўнай лiнiяй да свае завiлiны, а там, раздвоеная на вiлы, адным рогам iдзе на тую самую "Перабродскую Злыбяду", дзе, як казаў Сымону Ракуцьку Тамаш, немцы зрабiлi канцэнтрацыйны лагер. А другiм рогам дарога даходзiць да вялiкай сялiбы, якая займае шырокi абшар у чыстым полi. Ад усяго тут павявае старадаўшчынай. Да рэвалюцыi гэта быў маёнтак тутэйшага зямельнага магната. Двухпавярховы дом стаяў белым паўкругам, у якiм расло больш як паўсотнi старых дрэў усялякiх парод. Два сады яшчэ захавалiся паабапал дома. Яблынi i iгрушы ўжо дуплявалiся, але яшчэ садавiна адцягвала ўнiз iх голле. Незаўважна стары сад пераходзiў у зону маладых дрэўцаў. Гэты малады сад быў пасаджан год сем таму i займаў гектар не менш дваццацi. На зялёным паплаўцы за гэтым садам стаялi будынкi дробнага з выгляду заводзiка, вiннага браварца, дзе выраблялася яблычнае вiно i гатавалася павiдла. За поплавам былi дзве вулiцы новых хат i дамкоў з жоўтымi шуфлядамi i шалёўкай вокан, з кветнiкамi ад вулiцы i вяндлярнямi на агародах. З усяго было вiдно, што тут будоўля дайшла да свайго завяршэння апошнiмi гадамi. У гэты час ранняй восенi, калi непадалёку ад малога скрыжавання бяроза сыпала на лясную дарогу жоўтае лiсце, тут, на поплаве, каля вiннага завода хадзiла на пашы чарада кароў, у кожнай з якiх вымя адвiсала нiжэй каленных суставаў. У двухпавярховым доме пахла фарбаю i мытаю падлогаю. Вокны былi адчынены, i пад iмi ляжалi на двары зграможджаныя разам абы-як школьныя парты i сталы, шафы i чорныя дошкi для пiсання мелам. Усё гэта было перасыпана i перашпаклёвана кнiгамi, некалькi разоў перамыта дажджамi i бесперапынна прысыпалася пылам з навакольнага поля. Было яшчэ невялiкае дапаўненне да агульнага малюнка: некаторыя хаты стаялi з павыбiванымi вокнамi i знятымi з крукоў сенечнымi дзвярыма, а памiж дрэў перад двухпавярховым домам пахаджваў нямецкi палiцай, вiдаць, нейкi тутэйшы хамула з падстрыжанымi вусамi. З другой стараны дома стаялi грузавiкi i лёгкая машына, i два нямецкiя салдаты мылi яе. Невядома, якi гэта быў дзень пасля таго, як Гертруду i старога Густава малады Густаў спаткаў на Баранавiцкiм вакзале, але гэта было праз нядоўгi час пасля таго. У адным з пакояў двухпавярховага дома сядзела за сталом Гертруда i цераз стол насупроць яе той сярэднi афiцэр, што камандаваў салдатамi, калi яны ахоўвалi маладзейшага Густава ў Баранавiчах i па дарозе i абстрэльвалi лес паабапал дарогi. Вельмi можа быць, што яны заседзелiся пасля абеду, бо на стале былi ласункi, а час хiлiўся на вечар.

- Я стаў за гэты час вашым блiзкiм чалавекам. I мне яшчэ доўга прыйдзецца ахоўваць вас, - сказаў афiцэр. - Тут шчаслiвая выпадковасць. Недалёка адгэтуль канцэнтрацыйны лагер, каля якога стаiць вялiкая часць канвою i варты. Я са сваiмi салдатамi належу да гэтай часцi. Так што адначасна мы ахоўваем i вас i лагер. Вам тут смела можна жыць i працаваць.

- Гэта не выпадкова, - сказала Гертруда. - Наш Густаў, калi выбiраў месца для лагера, сумысля падумаў аб блiзасцi да гэтага маёнтка. Тут жа яшчэ адно: маёнтак вялiкi, а тутэйшых людзей асталося мала, дзе яны падзелiся, невядома, хаты пустуюць...

- Яны паразыходзiлiся па лясах i пасталi бандытамi.

- Дык у першыя гады, пакуль вайна, маёнтак будзе трымацца на рабоце забраных у лагер.

- Тым больш я тут доўга буду.

- I я так думаю. Учора, калi мылi падлогу, адна дзеўка так на мяне паглядзела, што я пакiнула верыць майму сыну, якi кажа, што над тутэйшым народам трэба павесiць меч, i ён уверуе, што гэта тая праўда, да якой ён сам павiнен iмкнуцца. Божа мой, я не думала, што мне ў мае гады прыйдзецца быць так далёка ад Германii i перажываць такую трывогу. Усё жыццё мы марылi мець маёнтак у самой Германii. Дзiўна сказаць, але мой Густаў на тую яшчэ, першую, вайну пайшоў ахвотна. Ён быў радавы. Мы былi арандатарамi. На той вайне ён меў ужо каштоўнасцей на цэлы маёнтак. Але ён не вытрыманы чалавек. У хваробе ён даў дурную волю сваiм пачуццям i аддаў чорт ведае каму вялiкае багацце. Праз усё жыццё я казала яму, што ён зрабiў злачынства перад Германiяй. Ён гэта i сам разумеў. Ён праклiнаў той свой душэўны парыў. Калi з'явiлася вучэнне фюрэра аб заваёве Германiяй свету, ён быў адным з тых першых, што ўбачылi тут адлюстраванне сваiх асабiстых думак. Гэта ўжо не быў парыў. Наш Густаў з маладых год пачаў рыхтавацца да змагання за ўвесь свет для Германii. Усё прайшло, як сон. Божа, наш Густаў не будзе арандатарам! Але чаму я сама не свая! Наш маёнтак не ў Германii, а так далёка. Мы яшчэ не прычакаем, пакуль тут стане карэнная Германiя.

Яна падышла да акна i стала глядзець у яго. Вiдно было поле, вялiкi абшар з рэдкiмi дрэвамi i на даляглядзе сiнiя iстужкi лясоў. Вiдно было з другога паверха, як у адным месцы сыходзяцца ў вузел палявыя дарогi i непадалёку вiдно ў лагчыне мястэчка. Гертруда яшчэ не асвойталася тут. Яна не ведала нi назваў, нi iмёнаў, не трымала ў памяцi яшчэ анiводнага твару сярод тутэйшых людзей. Часамi смутак сцiскаў ёй грудзi. Як вялiкага свята, яна заўсёды чакала тых дзён, калi прыязджаў сюды Густаў, яе сын i ваенны начальнiк тутэйшай акругi. Ён заязджаў сюды даволi часта. Ён ведаў трывогi i сум свае мацi, ён быў ёй добрым i ласкавым сынам. Гэта быў дзейны чалавек i практычны работнiк. У яго акрузе былi чатыры канцэнтрацыйныя лагеры, i ён сам займаўся iмi. Дзеля iх ён нават зрабiў змены ў агульным для лагера рэжыме. Туды, пад Вялiкае скрыжаванне, былi напады на гарнiзоны i транспарты, тут жа было чамусьцi спакойна, i вышэйшае начальства лiчыла гэта заслугай Густава Шрэдэра. I ён, нiколi нiчым не выхваляючыся, чакаў таго часу, калi стане на паўкрока блiжэй да свайго фюрэра. Ён да таго любiў дакладнасць i завяршэнне ўсялякай справы, што два разы сам прыязджаў у лагер на "Перабродскай Злыбядзе" i на свае вочы бачыў, як на зямлi ляжаць людзi каля агароджы i навокал бочкi на колах. Што ж да яго мацi, то яна нават i ўяўлення не мела, што гэта такое канцэнтрацыйны лагер. Яна толькi ведала тую праўдзiвую сапраўднасць, што там многа людзей, якiя робяць усялякую работу, калi iх на гэта выганяць...