Кузьма Черный - Хвоi гавораць (на белорусском языке)
Пры вадзе берагавой ды пад чаротамi
Ды шумела асака...
Дзядзька Язэп выйшаў з гумна i пайшоў паволi, босы, па траве.
Ой, ды як жа асака ды шумлiвая!..
Ой, шумела ж яна, як гаварлiвая...
Яўхiм узяў у рукi бутэльку, паглядзеў, што пустая, i палажыў назад, сеў i маўчаў, мусiць, слухаў:
А там беглi-грукацелi
Залатыя-вараныя...
Яўхiм адышоўся ўбок, прылёг каля сцяны на саломе i памог танклявым i доўгiм голасам:
Эй вы, э-э-ай-э-эй!..
Дзядзькi Язэпа нiдзе не вiдно.
Я выйшаў за вароты, глянуў на асеўшую сцяну пад жоўтыя клёны: на накошанай учора i прывяўшай за ноч палявой траве ляжаў нiцма дзядзька Язэп. Плечы яго траслiся, твар уехаў у траву, i з травою ж пераблыталiся чорна-сiвыя валасы на галаве. Я падышоў да яго i сеў.
Пахлi з гумна смалою стружкi, пахла з агародаў зямлёю. За платамi ў садах падалi спелыя яблыкi, i над намi спелi рабiны.
Уткнуўшыся тварам у траву, як малое дзiцянё, плакаў дзядзька Язэп.
IV
Над шырокай зямлёй пахне восенню, i яснымi днямi дзьме густы вецер. I шумяць-шумяць кусты над глыбакадумнаю рэчкай...
Дарога пазарастала патаптанай травою, часамi з далёкiх узгоркаў iмчыцца па ветры i асядае на яе пыл. Цяпер яна ад нядаўнiх дажджоў чыстая i ад сонца i ветру думна-вясёлая. На ёй ляжыць плуг, а з боку я - ляжу на ветры, гляджу, як за кустамi шыпшыны пасецца конь, i слухаю, як шумiць голле маладых асiн i бяроз. Адчуваецца, як пад iмi прэсна пахне рэчка.
Сягоння я зусiм не бачыў дзядзькi Язэпа. Цяпер ён не так нудзiць, больш можа гаварыць аб Мiхале - прывыкае патроху, што памёр ён.
Учора вечарам я таксама, як i раней, сядзеў з iм на прызбе. Ён весялейшы быў i расказваў са смехам, як Астап Варывончык леташняй зiмою пералазiў ноччу п'яны цераз калодзезь, думаючы, што гэта пералаз. Пералез i скочыў "на другi бок плота" i чуць не змерз у калодзезi, пакуль яго адтуль выцягнулi. Гэтую гiсторыю я многа раз чуў ад яго ж, i ён сам гэта ведаў, але гаварыў з вострымi славечкамi i смакаваў жартаўлiвыя фразы... Дося таксама хадзiла пад руку з студэнтам-практыкантам.
- Каморнiк? - сказаў цiха дзядзька Язэп, кiваючы галавою ў бок цёмнай пары.
- Ён.
I мы маўчалi, а я думаў:
"Дося зусiм маладзенькая, i яна, скажам, не можа разбiрацца ў сваiх пачуццях i ў людзях. Але i няўжо сам дзядзька Язэп адстаўляе мяне на другарадны план, i няўжо толькi затым, што той студэнт?"
Ад гэтых думак нешта ўсю ноч i цяпер скрабе мяне за сэрца. Хочацца iсцi некуды, нешта рабiць важнае, нешта большае, чым ляжаць тут, на гэтай дарозе.
Я нервова ўсхватваюся i, сам не ведаю для чаго, аглядаю нядаўна завораны мною загон. Па iм спацыруюць вароны, нешта клююць i крычаць. Мне таксама хочацца крычаць i спяваць. Ва мне варушыцца напеў песнi:
Ды за таго шастака
Ды купiла мужыка...
У маiх перажываннях шырока раптам выплывае хор, якi спяваў гэтую песню; быў я ў горадзе, сядзеў вечарам у тэатры i слухаў. Гэта было захапленне бязмежным, нiчым i нiкiм не прыцiснутым i не ўзятым пад мiзэрную хiтрасць. Так, як цяпер думкi аб Досi мучаць...
Якая мне можа быць работа дома адвячоркам?
Я саджуся i думаю.
Далёка вiдзён Пятрусь Мiхалiнчык - заворвае ржышча; iдзе ў вялiкiх ботах за плугам, кiваючы наперад, пасвiствае на ўсё поле, аж мне тут чутно, ад гэтага яму весела. Недзе за кустамi праязджае Яўхiм Стрыгун, я пазнаю яго па голасе - на каня яму нiколi не трэба крычаць, а ён крычыць, крычыць так, што на раллi трывожацца вароны.
Там, недзе за кустамi каля рэчкi, у дзядзькi Язэпа ляжыць сухая атава. Не можа быць, каб Дося не прыйшла скласцi яе ў копы. Успомнiўшы пра гэта, я повен думак, што мне ёсць чаго сядзець тут, на гэтай зялёнай дарозе, вечарам яна ўсё роўна будзе з студэнтам.
Цяпер у мяне страшная нецярплiвасць. Я адцягаю пад воз плуг, збiраю лейцы i пасля iду да дзядзькавай атавы. Там пуста, толькi ўсё ж таксама чароды дзiкiх птушак.
Повен расчаравання, я iду назад. Дайшоў да краю кустоў i бачу: маленькая i смуглявая, iдзе Дося. Iдзе босая, у сiнiм, з белаю хустачкаю на густых чорных валасах.
- Ваша атава зусiм сухая, - гавару я.
- Тата заўтра забiраць будзе.
Што мне ёй больш гаварыць? Седзячы вечарам з дзядзькам Язэпам i бачачы, як яна ходзiць з нейкiм практыкантам, у мяне складаюцца ў галаве мнагалiкiя цытаты; толькi не цяпер гэта... Я не ведаю, што мне больш ёй сказаць.
Мне страшна хочацца схвацiць яе на рукi i iмчаць некуды далёка, за сухую атаву, за бясконцае поле. Iмчаць, пакуль яна не заплюшчыць вачэй i не задрэмле. Тады я палажу яе на зямлю, абвеяную ветрамi i выхаджаную людзьмi, буду глядзець на яе, i тады ў мяне складуцца вялiкiя гiмны.
Цяпер жа я маўчу i гляджу на яе твар.
- Чаго ты так глядзiш?
Твар яе раптам робiцца ружовым, i я адчуваю, што i яна таксама не ведае, што гаварыць.
А можа ёй страшна гэта хочацца, каб я схвацiў яе на рукi?
У мяне ў галаве, у жылах пачынае стукаць кроў, i я ледзьве гавару:
- Ты доўга там будзеш?
- Атаву ў копы складу.
- Тады назад разам паедзем.
- Не, я пайду на той бок рэчкi, на хутары.
- Чаго?
- Да цёткi.
- Але ж начаваць дадому прыйдзеш?
Цяпер я знаю, што яна была зусiм дзiця: ёй здавалася, што калi вечарам ходзiць яна з практыкантам, дык кожны нават куст шэпча аб гэтым, закiды на гэта бачыла яна ў кожным, самым нявiнным слове.
Яна яшчэ больш пачырванела i з нейкаю як бы трохi крыўдай цi лёгкаю пагардаю сказала:
- Ну, а ты дзе будзеш сам начаваць?
Цяпер мне ўсё ясна. Тады ж радасна пацямнела ў вачах i з'явiўся спакой: iдзi сабе, iдзi, любая, вечарам я буду бачыць цябе.
- Мне пара ехаць, - сказаў я.
- А мне пара iсцi.
I яна пайшла... А я, едучы дадому, раздумваў:
"Добра, што яна не едзе са мною - у мяне гразкiя босыя ногi, запэцканыя палатняныя порткi i палатаная сарочка. Нядаўна яна вазiла гной i была адзета яшчэ горш, але ж усё роўна я не хачу быць такiм каля яе".
V
Цяпер часам, у хвiлiны бур i вострых пакут духу, я думаю так: калi шукаць цi ствараць апраўданнi ўсяму, то смутак, напрыклад, можа мець апраўданне, што для таго ён, каб пасля яго больш ацанiць радасць. Тым больш гэта можна гаварыць аб рэчах меншых - розных непрыемнасцях, журбе... Тады нiякага апраўдання нiчаму я не шукаў цi не ствараў i думаў толькi аб самых рэчах.
Без жадных разваг я ў той вечар напоўнiўся злосцю да Досi - хадзiў я каля iхняе хаты, а яна раптам выйшла з папоўскага саду разам з тым практыкантам. Я прайшоў мiма, каб бачыла яна, пасля павярнуўся i заставiў сябе плюнуць i пайсцi закурыць да дзядзькi Язэпа.
Дастаючы мне з-за комiна табаку, ён стала, з лёгкiмi адценнямi нявiнна-простага гумарызму, сказаў:
- Што гэта яна, лiха яе ведае, з гэтым каморнiкам злыгалася; колькi яе ёсць, гэтай дзяўчыны... Не падабаецца ён мне страшэнна.
Стараючыся схаваць сваю радасць, я пачаў левай рукою круцiць на галаве валасы i падаў цiхi голас:
- А вы як яго ведаеце?
- Я яго сам сюды з горада вёз.
- То чаму вы раней нiчога аб гэтым не думалi?
- А што? - устрывожыўся ён.
- Нiчога, я так.
- Як я мог раней аб гэтым думаць? Што ты, сам не ведаеш? У мяне, апроч Мiхала, нiчога тады ў думках не было. Жыць мне нямiла было - я не думаў, што выжыву. Цяпер неяк трохi палягчэла гэта ўсё... А яшчэ Дося неяк як бы другая для мяне стала. Здаецца, не можна ўжо больш нiкога моцна любiць, апроч Мiхала...
Ён гаварыў, а я капаўся ў сваей душы з грозным загадам сабе:
"Маўчы, дзейнiчай перад Досяю, а не перад iм, бо нават ён не мае права ў гэтай справе большага, чым бацькоўская парада... I якое ты маеш права злаваць на яе? Хто цябе паставiў на гэтую пасаду? I хто мае права ставiць каго над кiм-небудзь?"
- Гляджу я на цябе - падабаешся ты мне, - гаворыць дзядзька Язэп, закурваючы ад газоўкi.
Але цяпер ужо гэтыя словы яго нiчога глыбокага не кранулi ў мяне: тут усё ў Досi.
Але гавары, родны мой, блiзкi дзядзька Язэп.
- Як твае справы?
Мае справы такiя: канчаю разам з бацькам на полi ворыва, малачу i чакаю з горада паведамленне - цi залiчаны я студэнтам. Чакаю ўжо доўга i думаю, што нiчога з гэтага не будзе.
Аб гэтым я гавару дзядзьку Язэпу.
- А ведаеш што, - гаворыць ён мне, - здаецца мне, што няма ў табе нейкага спакою, мусiць, нешта мучыць цябе. От перажыў бы ты такое, як у мяне, смерць Мiхала - у мяне ўжо мала гэтага будзе, у цябе многа яшчэ. А можа гэта ад таго ў цябе ўсё, што з такiх маладых год пачалося ў цябе ўсякае, падобнае да мае смерцi Мiхала? Ходзiш ты адзiн, хто цябе ведае... Неспакойны ты...
Што мне адказаць яму?
Падумаўшы, я гавару, стараючыся, каб гэта выйшла жартаўлiва:
- Сёння дык неспакойны я затым, што ў вас ёсць дзяўчына i завецца яна Дося.
- Што яна табе спабачылася, гэтая дзяўчына, - з адценнямi жарту сказаў ён, - дык я гэта даўно ведаю, адразу ўбачыў тады, як глянуў на цябе. А што ў цябе ад яе неспакой, дык хто ж табе вiнават - зараз жа iдзi на вулiцу, бi па храпе каморнiка, асадзi яго к чорту - i справе канец.
I ён зарагатаў, але, мусiць, лепш у яго выйшла б, каб ён толькi цiха засмяяўся.
У хаце чуць свяцiла газоўка, старая спала каля печы на шырокай пасцелi. Пахла цыбуля з печы i табака...
