Кузьма Черный - Вялiкае сэрца (на белорусском языке)
- Маўчы, сынок, - сказала яна, - а то пачуе немец.
Спалоханае дзiця сцiхла, але ад ворага не ўратавалася: ён сядзеў у сенцах, замок з якiх сарваў з прабоем. Ён толькi яе i чакаў, нават i ў хату не пусцiў, так з сянец i пагнаў разам з хлопчыкам у каменданцкую ўправу. Тры днi там яе дапытвалi, дзе яе муж. Ужо ёй выкруцiлi палец на левай руцэ, ужо ўвесь твар быў у крывавых сiняках, i апроч таго, што каваль у армii, яна нiчога не магла сказаць. Уначы на чацвёрты дзень камендант прыклаў рэвальверную рулю да хлопчыкавага вуха i цiха сабе, быццам гэта ён адрэзваў прыгожымi нажнiчкамi кончык цыгары, стрэлiў. Марыля спачатку закрычала, пасля анямела. Так яе выпхнулi на двор i, б'ючы рамянямi, прагналi далёка ад каменданцкага дома, i яна ўжо не бачыла, як салдат выкiнуў яе нежывое дзiця праз акно на дарогу памiж травянiстым капяжом i плотам. Больш за тыдзень яна, як адзiчэлая, прабадзялася па лесе, полi i прырэчных паплавах, а пасля прыйшла да бацькi чакаць нечага таго, што наблiжаецца з кожным пражытым днём.
Час - найлепшы доктар чалавеку. Ён уцiхамiрыць хоць якi боль. Пасля лета прыйшла восень, а пасля зiма. Марыля ўсё жыла ў бацькi i аднойчы ў сярэдзiне лютага змрокам дня сказала бацьку:
- Нешта сёння больш як заўсёды верх дуба на агародзе стаiць на сонцы.
- Бо дзень пабольшаў i вясна блiзка, - адказаў Пархвен Катлубовiч, ужо сiвы каля вушэй i аблыселы наверсе галавы стары чалавек. Ён аж выйшаў на двор, пакуль не змеркла, глядзеў адтуль цераз вулiцу на дуб у агародзе i ўсё гаварыў сам сабе, быццам спяваў:
- Вось i зiма прайшла, i дзень вялiкi, i перазiмавалi, i вясны дачакалiся...
Якiя прыйшлi неўзабаве ночы! Лес трашчаў i гуў ад густога ветру. Снег пачаў асядаць, i на свiтаннi дзён ружовы водблiск неба ляжаў у снегавой вадзе. Шаша за Галаскамi стала чорнай. Вароны бадзялiся па голай мокрай зямлi, i яснымi адвячоркамi сонца ўсё больш i больш затрымлiвалася на дубовай вяршалiне. А тым часам у зарэчным мястэчку з'явiўся новы чалавек высокi, сярэднiх год i як бы прысутулены. З гэтай прысутуленасцi i з паходкi яго пачалi пазнаваць тутэйшыя пажылыя людзi. Пазнаў i Пархвен Катлубовiч. Раз, стоячы пры акне i гледзячы на вулiцу, ён сказаў Марылi:
- Паглядзi, вулiцаю iдзе чалавек i з iм салдат. Каб стары Пфайфель не памёр, я падумаў бы, што гэта ён.
- А хто такi Пфайфель? - запытала Марыля.
- А па той бок рэчкi пры самым мястэчку быў у старыя часы маёнтак пана Гальцовiча, i правiў усiм маёнткам наняты немец Пфайфель. Гальцовiч пасля злавiў яго на тым, што ён цягнуў у сваю кiшэню з маёнтка больш, чым аддаваў самому Гальцовiчу, i прагнаў яго, i той паехаў назад у сваю Нямеччыну, а пасля прыехаў да другога пана, па той бок шашы, i перад самаю той вайной памёр. А гэты, што iшоў цяпер вулiцай, кропля ў кроплю - той.
Праз некалькi дзён усiх галаскоўцаў i местачкоўцаў сагналi разам, i той, падобны на Пфайфеля, сказаў перад людзьмi прамову:
- Я прыехаў на гэтую зямлю, якую некалi мой бацька даводзiў да ладу. Ён, нябожчык, многа сiл аддаў гэтай зямлi. Ратунак гэтай зямлi ў нямецкай культуры i арганiзаванасцi. Даўней паны, а пасля бальшавiкi тут не ўмелi гаспадарыць. Я навучу вас культурнай працы на зямлi.
Так галаскоўцы дазналiся, што гэта прыехаў да iх уладаць тым даўнейшым маёнткам сын таго Пфайфеля. Ён асталяваўся жыць на краю мястэчка ў былым калiсьцi панскiм доме. Дом стаяў на высокiм месцы, i з галаскоўскай вулiцы з тых дзён вiдно стала, што пры доме стаiць на варце нямецкi салдат. I галаскоўцам пачало здавацца, што дарога iм туды, на той бок рэчкi, загароджана. I гэта было адчуванне такое, што як быццам ад чалавека адабралi паўсвету. Адтуль жа салдату Галаскi былi вiдны толькi вярхамi стрэх, а нiжэй густа раслi сады, а цераз стрэхi чарнелася лiнiя шасейнай дарогi, далёка, за шэрым полем. У гэтым полi была доўгая града хмызняку, яна цягнулася да самай шашы i на той бок яе. Аглядаючы праз бiнокль мясцовасць, Пфайфель заўважыў, што вартавы салдат не можа са свайго месца бачыць гэтую хмызнячную граду з-за нейкага вялiкага дрэва, якое густым сваiм голлем нават i цяпер, калi яно бязлiстае, закрывае даволi шырокi прагалак за Галаскамi. Пфайфель зацiкавiўся гэтым дрэвам з трывогай: хмызняком могуць iсцi партызаны, а пасля хмызняку ўжо i полем могуць iсцi проста сюды: iх будзе скрываць дрэва, а лепш за ўсё яму самому па некалькi разоў на дзень аглядаць праз бiнокль усю шырыню мясцовасцi. Ён нацэлiўся на невядомае яму чужое дрэва i пачаў удакладняць, дзе яно расце. Два салдаты-iнвалiды закончылi пошукi тым, што нарэшце апынулiся ў агародзе Пархвена Катлубовiча пад дубам. Вось яно, тое дрэва! Цэлы тыдзень пасля гэтага клопат тачыў i Пфайфеля, i каменданта: выгнаныя на спiлаванне дуба галаскоўцы нiякай рады даць не маглi: дуб быў у некалькi абхватаў i таўсцейшы за даўжыню пiл. Пiлы рвалiся, а дуб стаяў. Спiлаваць яго нельга было. Прайшоў тыдзень марна. Тады камендант загадаў Пархвену Катлубовiчу за два днi прыбраць з агарода дуб. Пархвен, як стаяў перад камендантам зняўшы шапку, так i дадому прыйшоў з шапкаю ў руцэ i так прасядзеў на лаве каля стала да самага вечара. А змрокам ён пераабуўся ў навейшыя боты i выйшаў з дома, i хоць ён нiчога пэўнага не сказаў на адвiтаннi Марылi, але яна i так ведала, што ён проста толькi сышоў, бо жыцця ўжо тут больш не будзе. "А я буду пiльнаваць хаты", - цвёрда падумала яна i перабыла тую першую ноч з вялiкiм смуткам. Зранку ўзышло сонца, i ёй стала лягчэй на душы. Праз два днi сам Пфайфель з салдатам-iнвалiдам прыйшлi ў Галаскi i доўга глядзелi на дуб. Ён стаяў сабе вышэй над усёй мясцовасцю, а пад iм ляжалi парваныя i пашчэрбленыя пiлы. Пфайфель тым днём гаварыў каменданту, што гэты дуб трэба адправiць у Германiю, каб там пабачылi, якiя дзiвы вырастаюць тут i якую багатую краiну заваявалi нямецкiя салдаты. Камендант быў салдат, а не мяккадушны летуценнiк. Ён адказаў:
- Кругом тут з'яўляюцца партызаны, i трэба хутчэй прыбраць дуб з вока.
- А як жа яго так скора зняць? - абазваўся перапалоханы Пфайфель.
- Я распараджуся, - сказаў камендант.
Выконваючы яго новы загад, назаўтра зранку пацяглiся ў агарод Пархвена Катлубовiча галаскоўцы i местачкоўцы. Кожны нёс бярэмя дроў. Пры дубе наклалi дроў у сажань вышынi i падпалiлi. За гадзiны дзве дровы згарэлi, дуб знiзу абсмалiўся, i агонь патух. Пасля абеду Пфайфель зiрнуў праз бiнокль i ўбачыў дуб. Ён закалацiўся ад незразумелай яму самому трывогi i пабег да каменданта. Той, як мог, давёў яго да спакою, але ненадоўга. Як толькi пачало змяркацца, Пфайфелю пачало здавацца, што дуб з Галаскоў прысунуўся да самага мястэчка i ўжо зусiм блiзка стаiць каля дома. Пфайфель доўга не мог заснуць у тую ноч i сонны i злосны пайшоў на ранiцы да каменданта i зрабiў яму заўвагу, што гаспадар дуба недзе знiк з дома i нiхто яго не шукае, а дуб стаiць сабе, як i стаяў. Пасля ён нават сказаў штосьцi каменданту аб сваiх нейкiх адмысловых паўнамоцтвах. Камендант нiчога не адказаў i толькi ткнуў пальцам кудысьцi за дом на дарогу, дзе ехаў цэлы абоз з дрывамi. Пфайфель здагадаўся i з двума салдатамi-iнвалiдамi пайшоў у Галаскi глядзець. Там ён застаў на Пархвенавым агародзе вялiкi гармiдар. Гiтлераўскi салдат крычаў на людзей, а яны цэлыя шуркi дроў укладвалi пад дубам. Пфайфель не вытрымаў i сам пайшоў падпальваць. Ён запалiў укладзеную ў дровы кудзелю i рушыў назад у мястэчка. На ўваходзе ў вулiцу ён прыпынiўся i азiрнуўся. Дым i агонь вельмi выразна вiдзён быў яму адгэтуль. У каменданта ён узяў новага салдата i зноў пайшоў туды.
Дуб стаяў, здушаны вогненнымi сцiртамi дроў. Цэлыя бярвеннi гарэлi пад iм. Людзей ужо не было. Толькi адна нейкая жанчына ў кароткай ватовай вопратцы стаяла, узлёгшы локцямi на загарадзь. Яна была высокая i нейк дзiўна паглядзела на яго, калi ён з'явiўся.
- Што глядзiш? - запытаў ён па-расейску.
Яна не адказала i пайшла ў хату напроцi агарода. Яго быццам укалола яе маўклiвасць, i ён пайшоў назад: за гэты дзень ён ужо даволi нахадзiўся, i лiшняя турбацыя не ўваходзiла ў яго планы. Да абеду яму яшчэ трэба было пагалiцца i абдумаць сёе-тое на далейшае, а пасля - абед, i якраз у той дзень са смажанымi трусамi, а трусiнага мяса ён ужо не спрабаваў дзён тры, а гэта парушала яго планы ў гэтай краiне, распрацаваныя iм да канца вайны. Так ён з лёгкiм сэрцам забыўся пра маўклiвую жанчыну. Але яна не магла забыцца на яго. Ноч прыйшла пасля таго дня шумная, з ветрам i дажджом, у полi гуло i ў прырэчных зараснiках трашчала голле. Нiколi раней так моцна жанчына не адчувала сваю адзiноту, як цяпер, - быццам бы толькi цяпер дайшло да яе свядомасцi, што страчана навек самае важнае i дарагое: i застрэленае дзiця, i муж, i стары бацька, i тыя гады, якiя трэба яшчэ пражыць, i гады, што пражылiся, - i нiчога як i не было, i нiчога як i не будзе. На свiтаннi ёй здалося, што бацька прайшоў каля вокнаў. Яна выйшла на панадворак, i нiкога там не было. Дзень пачынаўся мокры. Скрозь стаяла вада i са стрэх капала. Дуб стаяў на агародзе над асмалкамi, вуголлем i попелам, сам увесь апалены i з далёка працягненай нiжняй тоўстай галiнай. А верх яго такi ж самы, як i быў, але знiзу дробнае голле патлела. Цяпер ён ужо не закрые сабой шашы i хмызняку ад Пфайфелевых i салдацкiх воч. Марыля ледзьве перабыла той дзень. Усё, што ўжо з часам уцiхамiрылася, зноў паўстала перад ёю, як з магiлы. Так прыйшла ноч. Зноў доўгая, i зноў з дажджом i ветрам. Ужо даўно спяваў певень у прыгрэбцы, i свiтанне цадзiлася паволi. У смутку i горы яна выйшла з хаты i кiнула позiркам на мястэчка. Там, як мурашка малы, вiдзён быў здалёк нямецкi салдат на варце.
