Иван Шамякин - Сэрца на далонi (на белорусском языке)
Шыбенiц паставiлi чатырнаццаць. Калi сапёры скончылi сваю працу, у кузаў машыны забраўся тоўсты фашыст у форме жандармерыi. Грузавiк цiха i плаўна падыходзiў да шыбенiцы, вельмi дакладна спыняўся, i кат замацоўваў вяроўку. Петлi былi загадзя завязаны з двух бакоў. Ён хутка накiдваў малую пятлю на перакладзiну i, каб зацiснуць i... праверыць трываласць, хапаўся за вялiкую пятлю рукамi i павiсаў над кузавам. Усе рухi ката былi разлiчаныя, дакладныя, нiводнага лiшняга, як на канвеернай лiнii. I гэта было жудасна.
Кадры мянялiся... Грузавiкi з сапёрамi адышлi. На нейкi момант плошча апусцела. А потым з вулiцы, якая называлася пры iх Паркавай, выехаў узвод матацыклiстаў. Яны разгарнулiся за шыбенiцамi i накiравалi кулямёты на парк, на царкву i на Савецкую вулiцу. Праз хвiлiну па Гандлёвай прайшлi два бронетранспарцёры. Яны сталi ў супрацьлеглых баках плошчы, i iх буйнакалiберныя кулямёты пагражалi руiнам цэнтра горада i нашай пажарнай. Кулямётчык глядзеў на мяне. Я бачыў яго вочы, маладыя, насцярожаныя, пiльныя.
Прагрукатала па бруку зондэркаманда.
Карнiкi ўтварылi першы ланцуг вакол шыбенiц. Воддаль, таксама ланцугом, стала палiцыя ўнутранага парадку - "бобiкi". Яны ж выконвалi другую ганебную мiсiю: зганялi народ. Праўда, першыя з'явiлiся добраахвотнiкi, тыя, хто хацеў выслужыцца перад акупантамi. Яны прыходзiлi па адным, па два, нясмела аглядаючыся, не давяраючы адзiн аднаму, цiснулiся блiжэй да палiцыi, але стаялi асобнымi кучкамi. Потым палiцаi прыгналi рабочых станкабудаўнiчага завода i друкарнi. Рабочыя адразу злiлiся ў адну групу. Сталi яны каля самай пажарнай сцяны, наблiзiўшыся да бронетранспарцёра. Палiцыя адцiснула рабочых, а бронетранспарцёр адсунуўся заднiм ходам блiжэй да шыбенiц, i кулямёт, якi глядзеў на мяне, быў скiраваны на рабочых. Жанчынам, якiх палiцаi прыгналi з другога боку, не дазволiлi злiцца з рабочымi. Iх паставiлi асобна.
Сабралi чалавек пяцьсот.
Здаецца, дурны i подлы Гвоздзiк крыкнуў у дзяжурцы: "Хлопцы! Лезем на каланчу! Камунiстаў будуць вешаць".
"Але, на каланчу! Адтуль вiдней", - падумаў я, не ведаючы, якi чарговы план з'явiцца там, у вышынi. Усе мае планы рушылiся. Што можна зрабiць аднаму супраць матацыклiстаў, бронетранспарцёраў, сотнi гестапаўцаў? Але я ўсё яшчэ спадзяваўся, што з'явiцца нейкi асаблiвы план. Каб там, на каланчы, стаяў кулямёт, як на вышцы каля палiцэйскай управы! А то ў мяне не было нават пiсталета.
Каля лесвiцы мяне затрымаў Хiндэль.
"На каланчы гестапа", - цiха сказаў ён i, узяўшы за локаць, павёў у свой кабiнет. Мы сталi ўдвух, беларус i немец, каля адчыненага акна i моўчкi глядзелi на плошчу, на злавесныя шыбенiцы, на якiх вецер гойдаў вяроўкi, на гестапаўцаў i на натоўп. Што адчуваў Хiндэль у той час? I ўвогуле, што за чалавек ён быў?
Прыехала "высокае начальства" - фельдкамендант Шмiт, начальнiк СД штурмбанфюрэр Бругер, афiцэры гестапа i СС. Следам за iмi лакеi - бургамiстр Цiшчанка, начальнiк палiцыi Лучынскi, iншыя здраднiкi. Я шмат каго з iх добра ведаў. У мае падпольныя абавязкi ўваходзiла вывучэнне ворагаў.
I вось... Недзе ўнiзе на Савецкай непрыемна зараўла сiрэна. Два вялiкiя чорныя фургоны, за iмi грузавiк з эсэсаўцамi хутка выехалi на плошчу i, крута павярнуўшыся, спынiлiся каля першай шыбенiцы. Гестапаўцы саскочылi з машыны, адчынiлi дзверы фургонаў, па двое залезлi ўсяродак i пачалi выкiдваць асуджаных. Так выштурхоўвалi спакутаваных людзей, што колькi чалавек не ўтрымалiся на нагах i ўпалi на брук.
Хiндэль прашаптаў па-нямецку:
"Нельга бiць асуджаных. Сволачы!"
Здалёк яны былi падобны адзiн на аднаго, нашы таварышы. Асаблiва мужчыны. З чорнымi ад катаванняў тварамi, ускудлачанымi валасамi, у падраных сарочках, са звязанымi за спiной рукамi, босыя... Але ўсё адно я адразу пазнаў Паўла. Ён выскачыў з фургона не першы. Але адразу прайшоў наперад i стаў побач з чалавекам з белай галавой. Гэтага чалавека я таксама пазнаў. Разы два сустракаў у Паўла. З тых, каго я ведаў, ён быў, бадай што, самы старэйшы, выглядаў за паўсотню год. Але, знаёмячыся, назваў сябе, як юнак, сур'ёзна, без усмешкi: "Саша". Так да яго звяртаўся i Павел. У часе сустрэч чалавек гэты больш маўчаў i слухаў, што казалi другiя. Але па тым, як ён слухаў, я адразу зразумеў, што гэта адзiн з кiраўнiкоў падполля. Калi пасля я запытаў у Паўла, хто такi Саша, той адказаў з хiтрай усмешкай:
"Саша. Пакуль што проста Саша".
Тады нават крыху пакрыўдзiла, што мне, падпольшчыку, якi выканаў ужо не адно баявое заданне, не давяраюць. Але канспiрацыя ёсць канспiрацыя, гэта я разумеў. I ўсё-такi цяпер мне шкада, што я так мала ведаў Аляксандра Якаўлевiча Дубецкага - другога сакратара гаркома. Ды i другiх таксама... Тады там, у пажарнай, помню, балюча было, што я не ведаю нават прозвiшчаў сваiх таварышаў. Не, я ўсё яшчэ лiхаманкава думаў, як памагчы iм, перашкодзiць пакаранню. Няхай бы лепш i я i яны, асуджаныя, загiнулi ад куль, у барацьбе, чым на шыбенiцах. Але што я мог зрабiць? Адзiн мой рух - i мяне знiшчылi б. Вязняў было больш чым чатырнаццаць. Я палiчыў - дваццаць тры чалавекi. Шэсць жанчын... Але, жанчын было шэсць. Яны трымалiся разам, у цэнтры групы.
Фургоны адышлi. На iх месца стаў грузавiк з адкiнутымi бартамi, з прымацаванымi ззаду ўсходцамi. Па ўсходцах гэтых у кузаў паднялiся два чалавекi - тоўсты гестапавец-кат, якi вешаў вяроўкi, i малады фашыст у форме армейскага афiцэра. Юрыст. Ён пачаў чытаць прыгавор крыклiвым голасам. Але дрэнна ён вывучыў расейскую мову, каверкаў словы, i толькi асобныя з iх я разбiраў. Звычайнае фашысцкае абвiнавачванне ў бандытызме, забастоўках, дыверсiях. I раптам... усё гэтае з нямецкай дакладнасцю адрэпетаванае прадстаўленне было паламана. Звонкi i ясны жаночы голас заглушыў словы прыгавору песняй. Якой песняй! Той, якую я спяваў дагэтуль толькi аднойчы, шэптам, на кватэры ў Паўла. I слоў яшчэ ўсiх не ведаў. Але музыка яе жыла ў маiм мозгу, у сэрцы.
Пусть ярость благородная
Вскипает, как волна,
Идет война народная,
Священная война.
Шыковiч адчуў нешта накшталт прыступу астмы: з шумам выдыхнуў паветра.
Яраш на момант змоўк, падняўся з зямлi i, стоячы, паўтарыў словы песнi, цiха, пранiклiва:
- "Идет война народная, священная война". I песню падхапiлi ўсе асуджаныя. Матыў яе, без слоў, перакiнуўся ў натоўп рабочых. Начальнiк СД закрычаў, адарваўся ад свiты, падбег да асуджаных, пагражаючы пiсталетам. Гестапаўцы прыкладамi аўтаматаў глушылi песню. Бронетранспарцёр пасунуўся на рабочых, ледзь не задавiўшы палiцаяў. Даў чаргу кулямёт. Кулi прасвiсталi каля нашага акна. Хiндэль баязлiва адсунуўся за сцяну. А я глядзеў... Я глядзеў... Знiк з кузава "пракурор". Застаўся адзiн кат. I вось гестапаўцы за рукi паднялi туды першага асуджанага. Яны спяшалiся. Яны бiлi яго. Бiлi Паўла. Гэта быў ён. Павел не iшоў пакорлiва. Ён так iрвануўся, што два дужыя гестапаўцы звалiлiся з кузава на зямлю. Павел закрычаў у натоўп:
"Таварышы! Браты нашы i сёстры! Адпомсцiце за нас! Бiце праклятых фашыстаў! Каб духу iх не было на нашай зямлi. Мы памiраем з верай у перамогу! За Радзiму! За партыю нашу! За народ!"
Не ўсё, безумоўна, удалося яму сказаць. Яны бiлi яго, шматгалосым гоманам глушылi яго словы. Але ён крыкнуў менавiта гэтыя словы. Я пачуў iх сэрцам. I яшчэ ўбачыў, як да машыны падбег Лучынскi, доўгi, сутулы. Гэты панок, подлы нацыяналiст, заўсёды хадзiў з нагайкай. Войт, прыслужнiк. Ён ударыў гэтай нагайкай Паўла па твары. Заварушыўся натоўп. Загаласiлi жанчыны. Я не помню, што я зрабiў: застагнаў, заскрыгатаў зубамi?.. Але Хiндэль схапiў мяне за руку i пацягнуў ад акна.
"Адыдзi! Дурань! Iдыёт! Ты чуеш? Пачуюць". Ён лаяўся па-расейску, па-нямецку, у яго выцягнуўся, пабялеў твар i дзiўна трэслася барада. Я адпiхнуў яго. Але ў гэты мiг, калi я адвярнуўся, Паўла павесiлi. Машына адышла, i цела яго сутаргава курчылася ў паветры.
Павел! Паша! Друг ты мой дарагi! Нi да каго, здаецца, я не меў такой любовi, як да цябе, вясёлы, ясны, сардэчны чалавек. Жудасна захаладала ў мяне ўсярэдзiне. Быццам спынiлася кроў. I астылi думкi. Яны сталi цвярозыя, халодныя, жорсткiя. I адразу прыйшло непахiснае рашэнне. Цяпер я ведаў, што мне рабiць. Я не выратую вас цяпер, сябры мае, бо адзiн, без зброi, перад такой зграяй ашалелых ад крывi сабак. Але я буду помсцiць. Помсцiць! I першая кара будзе таму, каму вы калектыўна вынеслi прысуд. Лучынскi памрэ сёння!"
"Сёння!" Вiдаць, я падумаў уголас, бо Хiндэль спытаў:
"Што "сёння"?"
Я не адказаў. Яму зрабiлася блага. Ён пачаў ванiтаваць, узвалiўшыся на пiсьмовы стол. Я застаўся каля акна адзiн. Вось ужо павесiлi другога чалавека. Трэцяй была дзяўчына. Партызанская сувязная Надзя Кузьменка. Пасля я даведаўся: яе арыштавалi на дарозе, знайшоўшы ў кошыку пад грыбамi мiну. Яна крычала пракляццi катам. Натоўп маўчаў. Натоўп, напэўна, застыў, як i я. Кожны чалавек у гэты мiг да нечага рыхтаваў сябе. Прымаў рашэнне.
Здавалася, што жудасная машына карнiкаў запрацавала без перашкод, па дэталёва прадуманаму д'ябальскаму плану. Чарговую ахвяру дужыя гестапаўцы хапалi пад рукi, падымалi ў кузаў. Грузавiк падыходзiў пад шыбенiцу. Кат ускiдваў пятлю на шыю. Машына адыходзiла, паварочвалася. Хутка. Спрытна. Механiзавана. Начальства i варта заспакоiлiся. Адзiн з афiцэраў пачаў рабiць фотаздымкi.
