Кузьма Черный - Млечны Шлях (на белорусском языке)
- Гэта пажар? - сказала Марына.
- А хiба ж ты не бачыш? - адказаў ён.
- Не, не бачу, - сказала яна, i ён акамянеў ад жаху: толькi цяпер ён дайшоў да свядомасцi таго, што Марына стала сляпая. Сам з настроем як у магiле ён азiрнуўся туды, дзе ў каменнай магiле гарэла яго Надзея. Здаецца, агонь пачынаў абнiмаць увесь горад. Надзеiна магiла была высокiм слупам агню i дыму. Надзея тлела ў агнi, скованая каменнем, не могучы паварушыцца, каб хоць адвярнуць твар ад пякельнай пакуты. Прыцiснуўшы да сябе Марыну, бадай-што несучы яе, ён выйшаў на вулiцу i да самай ночы пiльнаваў вогненную Надзеiну магiлу. "Божа, - шапталi яго губы, - няхай бы ты быў i iснаваў i зрабiў бы так, каб яна пад агнём даўно ўжо была нежывая". Сам быццам напоўнены агнём, ён вывеў Марыну на Чэрвеньскi гасцiнец. I толькi тады заўважыў, што Гануся iдзе поплеч яго. Усю ноч неба над iмi было вогненнае. Менск не патух i да дня. Менскi пажар толькi зблекнуў пад сонцам. Многа дзён яны ўсё iшлi i iшлi. Гэта было шчасце, што Марына магла трымацца на нагах. Патаемныя яго iмкненнi вялi яго ў родны дом, дзе ён радзiўся i вырас. Дзён праз два хады ён пачаў многа гаварыць з iмi абедзвюма. Гэта была прага разважыць сваю скруху i не паддацца гiбелi. На трэцюю ноч яны яшчэ бачылi водсветы менскага пажару. Пад сярэдзiну другой палавiны лiпеня яны дабрылi да таго прывабнага месца, якое завецца "родны дом". Замок вiсеў на дзвярах. Значыцца, Вера тут не была. Усе ўтраiх яны ледзьве трымалiся на нагах. Ён адарваў замок з прабоем. I ўжо назаўтра яму стала ясна, што тут падарожжа яго не канчаецца. Стала вядома, што па шашы гэтую мясцовасць ужо мiнулi нямецкiя танкi. Але Марына ўжо больш не магла iсцi. Яна ўжо нават устаць не магла. У сенцах быў тапчан, i на iм зрабiлi Марыне пасцель. Яна паглыбiлася ў маўчанне, а Гануся з бацькам рыхтавалi на зiму яду з чужых, пакiненых людзьмi агародаў. Праз колькi дзён прайшлi тут нямецкiя часцi i забралi ўсё ў людзей. Вяскоўцы спрабавалi не даваць немцам свайго дабра. Немцы з двух канцоў запалiлi сяло, i такiм парадкам гэтая хата асталася адна поблiзу вялiкага пажарышча. Людзi разбрылiся. Мiкалай жа Сямага астаўся чакаць свайго прасвятлення. Марына ляжала слабая восень i зiму, а да вясны пачала хадзiць па двары, i ў яе вачах пачалi вырысоўвацца абрысы таго, што было перад ею. Яна пачынала бачыць. Хоць гэта было далёка ад таго, каб бачыць свет, але надзея ўзрадавала iх усiх. Вясна дае чалавеку сiлы. Можа за лета Марына так стане на ногi, што льга будзе рушыць далей куды ў дарогу. Гэтае чаканне трымалася на надзеi. Было падобна, што Марына зусiм робiцца здаровая. Скора ўжо! Скора ў тую дарогу! Другая восень прынесла Марыне новыя сiлы, а Мiкалаю Сямагу новыя надзеi. I зрок яе палепшыўся. Зiма, вясна, лета i новая восень. У пачатку гэтай восенi тут з'явiўся новы чалавек, у нейкай старадаўняй сялянскай адзежы. Ён быў яшчэ малады, i доўга яны гаварылi з Сямагам, пакуль не ўбачылi, што iм няма чаго таiцца адзiн аднаго, а хiба адно трэба абняцца i пацалавацца. Незнаёмы сказаў:
- Я чэх Эдуард Новак, доктар з Пражскай ваколiцы. Мой бацька, калi ўмiраў, сказаў мне: памятай, што некалькi блiжэйшых да нас пакаленняў чэхаў будуць жыць дзеля таго, каб Чэхiя асталася навек свабоднай. Мой бацька памёр за два гады да таго, калi немец каваным ботам стаў нам на горла. Я памятаю свайго бацьку i шаную яго. Немцы мабiлiзавалi мяне ў сваю армiю. Я ўцёк i туляюся, выпрасiўшы сабе ў чалавека пад Слонiмам адзежу.
Эдуард Новак тут i астаўся, таксама чакаць будучынi. Самым галоўным яго клопатам стала Марына. Ён раiў ёй i лекi: спакой, цiшыню i сон. Пад канец той восенi нейкi, можа нават i заблудны цi збiты з тропу немец скiнуў дзесьцi тут свой груз бомбаў. У чыстым полi i сярод дня. Аддалены грукат дайшоў да вушэй Марыны, i яна змянiлася з твару. Вельмi можа быць, што ў яе падсвядомасцi пачалi ўзнiкаць карцiны перажытага. Яна ўпала ў адчай i смутак, i хвароба яе як бы адкiнулася. I найвялiкшае гора было тое, што яна зноў пакiнула бачыць. Эдуард Новак не адыходзiў ад яе. Ён хадзiў сам у блiзкае Залессе, дзе жылi ў зямлянках людзi, i даставаў там Марыне хлеб. Ён жа ёй зрабiў i труну, i гэта бачылi тыя ўчатырох, калi толькi што з'явiлiся сюды. Калi Марына ляжала ўжо нежывая, Эдуард Новак стаў на каленi, пацалаваў ёй ногi i сказаў, душачыся горам:
- Няхай жыве Чэхiя! А я да старасцi цябе памятаць буду.
Гэты самы чэх i кiраваў цяпер, у гэты познi вечар, усю сваю ўвагу на студэнта Ўладзiмера Ярмалiцкага. Калi Мiкалай Сямага скончыў шаптаць студэнту пра сябе, чэх стаў над студэнтам i, крывячы вочы на печ, дзе калываўся немец з апухлым тварам, сказаў, горача i як бы тонам важнага паведамлення:
- Калi Марына памерла, мне цяжка было на цэлы той дзень астацца пры маёй надзеi на мой зварот на бацькаўшчыну. Я хачу сёння саснiць Марыну, а табе жадаю саснiць тваю мацi ў родным доме.
- А я ўжо снiла Марыну, - абазвалася нечакана Гануся, i на яе голас азiрнулiся ўсе. А яна абвяла кожнага з iх вачыма, i выраз яе твару быў такi, быццам яна хацела сказаць: "Якое было б шчасце, каб вы ведалi, як мне цяжка жыць! А калi i лепш стане, то нiводная ж з нябожчыц з мёртвых не ўстане". Пячаць вялiкага смутку ляжала на яе твары. Выраз яе твару быццам прыгнятаў увесь свет.
- Як густа зоры ў небе сталi! Усё неба ў зорах! - раптам сказаў студэнт i прыўзняўся на локцi. Вочы яго кiравалiся ў акно, за якiм была зорная ноч i сiлуэт вялiкага дрэва.
- Млечны Шлях! - моцна сказала Гануся, павярнуўшыся да акна. - За дзень да вайны, калi мы яшчэ i не думалi, што яна будзе, мы з Марынай цэлую ноч прастаялi на балконе i глядзелi на Млечны Шлях. Гэтая зорная дарога так вабiла кудысьцi нас! Мы тады з Марынай маўчалi-маўчалi...
- Нашто мне зоры, калi iх не бачыць Марына! - бурна сказаў Мiкалай Сямага i сцiснуў зубамi нiжнюю губу.
- Божа, якое зорнае неба бывае ў Чэхii, - не менш бурна сказаў Эдуард Новак i застыў перад акном. Студэнт, як уражаны доўгачаканай радасцю, не адрываючыся, глядзеў у зоры. Ён перарваў маўчанне ўзбуджаным шэптам:
- Уночы пасля дажджу, калi мокрая кара шасцi вязаў пахла на ўвесь свет, заўсёды ясныя былi зоры.
- Калi я быў малы, над Бранчыцкiм маёнткам заўсёды ясны быў Млечны Шлях, - сказаў той, што так перамёрз быў у летнiм пiнжаку.
Пачалося маўчанне. Усе як ёсць маўчалi i кiравалiся тварам i вачыма ў неабдымны свет прасторы, сярод якога стаяла гэтая хата. Адзiн толькi немец з апухлым тварам нешта ўсё шморгаў нагамi аб печ. Калi Гануся зiрнула на яго, то ўбачыла, што ён стараецца злезцi з печы. Нарэшце ён нейк няспрытна саскочыў з яе i, прыклыбаўшы да акна, прыпаў iлбом да халоднай шыбы. З тым сваiм ранейшым жудасным акцэнтам, ломячы расейскiя словы, ён прагаварыў:
- У мяне дома ёсць пятнаццацiгодняя Гертруда. Яна любiць глядзець на зоры.
I раптам адбылося нечаканае. Гануся аж уздрыганулася. Апухлы свой твар ён наблiзiў да Ганусiных вачэй i пачаў гаварыць. Чамусьцi гэта было падобна, што ён хоча сваiм страшным хрыпатым голасам праспяваць тое, што хацеў сказаць.
- Дзяўчына, галубка!.. ("Галубка" ён выгаворваў "калюбка".) Калюбка, паслухай мяне. Я чую свой канец. Я не вытрымаю да канца. Усё ўжо скончана, Божа, ратуй мяне. Калюбка! Ты маладая, ты яшчэ малая. Мне здаецца, што я даўно ведаў, што ты ёсць на свеце. (Яна сядзела збянтэжаная.) Каб ты ведала мой смутак, калюбка! Мая Гертруда паўстае перада мной, калi я гляджу на цябе. Яна ў тваiх гадах. (Ён раптам змянiў тон просьбы на апавяданне.) Гертрудзе цяпер пятнаццаць год. Яна радзiлася, калi я чуў ужо блiзасць старасцi. Гэта ад другое мае жонкi. (Зноў тон яго змянiўся. Гэта быў смутак страшны сваей пячаццю на яго апухлым твары.) Калюбка! У цябе маладая душа. Думай пра сваю мацi, бо гэта самае дарагое, што ёсць у чалавека. Думай пра яе i пашкадуй мяне. Прасi бацьку свайго i сама будзь такая, каб з ласкай абысцiся са мною. Каб я быў тут як з сваiмi, гэта здыме з мяне хваробу. Я ўвесь калачуся ад слабасцi. Голад парваў у мяне ўсё ўсярэдзiне, i холад прайшоў навылёт праз мяне. Можа каб былi пры мне блiзкiя людзi, можа мне яшчэ i не суджана памерцi. I яшчэ можа доўга мне жыць суджана. Я яшчэ не стары. Я на чужой зямлi i сам не ведаю дзе. Наша часць уся лягла касцьмi, i я ратаваўся ў тыл. Я думаў, што дабрыду да Германii. Тое, што мяне палiчылi б дэзерцiрам i судзiлi б, здавалася мне глупствам перад тым, што я ўбачу Гертруду. Я баяўся людзей. Я галодны i ў холадзе бадзяўся, як няшчаснае стварэнне. I цяпер бачу, што нiкуды я не дайду, а ўпаду на дарозе i кончуся. Калi праз якi-небудзь цуд я дабрыду яшчэ да Германii, Гертруда напiша табе, а ты напiшы ёй. Вы будзеце сёстрамi навекi. Калюбка! Я ледзьве жыву. Запытаешся ў сваёй мацi, i яна пахвалiць цябе, калi ты будзеш Гертрудзе сястра, а мне выратавальнiца.
Уражаная i збянтэжаная, Гануся ўстала i адступiла два крокi.
- Як жа я скажу ўсё гэта сваей мацi, калi яе немцы спалiлi ў Менску! крыкнула Гануся, i голас яе перарваўся.
- Гэта не немцы зрабiлi, - абазваўся адразу з печы таўсматы. - Гэта Гiтлер, Гiтлер вiнават.
- У Марыны адабраў жыццё не Гiтлер, а той лётчык, якога Гiтлер паслаў. Нешта занадта шчыра гэты лётчык стараўся! - панура i як бы з развагаю сказаў Мiкалай Сямага.
