Алесь Аркуш - Вяртаньне ў Тутэйшыя (на белорусском языке)

Аркуш Алесь

Вяртаньне ў 'Тутэйшыя' (на белорусском языке)

Алесь Аркуш

Вяртаньне ў "Тутэйшыя"

Шмат разоў прасiў былых "тутэйшаўцаў" напiсаць успамiны i ўкласьцi кнiгу. Прасiў Бяляцкага, Сыса, iншых. Той-сёй нешта напiсаў, пераважна неiстотнае i, часам, непраўдзiвае. Такiм чынам, зноў замест адказаў пакiдаем пытаньнi... Пакуль канчаткова ня выпетрылiся з галавы падрабязнасьцi тых падзеяў, паспрабую занатаваць старонкi гiсторыi, сьведкам якой быў асабiста, балазе, маю вялiкi архiў - лiсты, дзёньнiкавыя запiсы, тагачасныя газэтныя публiкацыi. Спадзяюся, некалi ўспамiны "тутэйшаўцаў" нехта руплiва зьбярэ ў кнiгу.

Адразу папярэджу, што ў "Тутэйшых" быў шараговым сябрам, у нiякiя кiраўнiчыя ворганы не ўваходзiў, i таму ня ведаю "вышэйшых сакрэтаў". Прынамсi, доўгi час я лiчыў, што "Тутэйшыя" паўсталi выключна з iнiцыятывы Бяляцкага й Сыса, сяброў па гомельскiм "унiвэры". Але пазьней, у сярэдзiне 90-х, Генадзь Сагановiч паведамiў мне, што Б. i С. былi ўсяго толькi выканаўцамi, а iдэя стварэньня суполкi належыла iншаму чалавеку, якi насамрэч кiраваў ёю. Гэтае прызнаньне падобнае да праўды, я асабiста веру ў тое. Аднак дакладна сьцьвярджаць ня маю права, бо, паўтаруся, ня быў далучаным да таямнiцы.

I яшчэ адна заўвага. Я асабiста лiчу, што "Тутэйшыя" iснавалi датуль, пакуль у дзейнасьцi лiтсуполкi прысутнiчала рызыка, таямнiчасьць i кансьпiрацыя. Калi аб'яднаньне "Тутэйшыя" вырашыла легалiзавацца й ператварылася ў Таварыства маладых лiтаратараў пры СП БССР, суполка сканала.

Каб патрапiць у "Тутэйшыя", патрэбна была рэкамэндацыя. Мне такую рэкамэндацыю даў Анатоль Сыс. З Анатолем я пазнаёмiўся ў лiпенi 1986 году ў рэдакцыi часопiса "Маладосьць", куды пэрыядычна заходзiў па навiны да Яўгенii Янiшчыц. Да маiх першых вершаваных спробаў вядомая паэтка паставiлася прыхiльна й, пасьля азнаямленьня з рукапiсам, сказала: "Будем ставiць". Аднак папрасiла прынесьцi яшчэ адну нiзку вершаў, каб выбраць лепшае. Прыхiльнасьць вядомае паэткi не азначала, што ставiць будуць заўтра, цi ў гэтым месяцы, цi ў гэтым годзе. Упершыню Янiшчыц адабрала мае вершы для друку ў верасьнi 1985 году. А мой дэбют у "Маладосьцi" адбыўся ажно ў чэрвенi 1987-га. Я чуў з аповедаў дасьведчаных людзей, што чакаць даводзiцца доўга. Але каб столькi!.. Час чаканьня цягнуўся марудна й пакутлiва, а вершы ў часопiсе ўсё не зьяўлялiся. Некалькi разоў я заходзiў да Янiшчыц, каб пацiкавiцца: калi ўжо, нарэшце? Яна прыязна пасьмiхалася й запэўнiвала, што ўсё нармальна, але трэба пачакаць яшчэ, маўляў, чарга. У адзiн з такiх вiзытаў я й пазнаёмiўся з Сысам. Летам 86-га легендарнаму паэту "новай хвалi" мяне прадставiў Вiктар Шнiп, якога я ведаў па лiтаб'яднаньнi "Крынiцы", што пад апекай Раiсы Баравiковай працавала пры газэце "Чырвоная зьмена". Дарэчы, на "Крынiцах", яшчэ напачатку 85-га, я пазнаёмiўся i з Адамам Глёбусам, i з Славамiрам Адамовiчам, i зь Людкай Сiльновай. Культавае Глёбусаўскае апавяданьне "Слон" я ўпершыню пачуў у аўтарскiм чытаньнi ў рэдакцыйным пакоi "ЧЗ", i друкавалася яно ўпершыню ў гэтай камсамольскай газэце. Больш нiдзе б не надрукавалi. Баравiкова любiла Валодзю Адамчыка. Але я ня памятаю, каб у "Чырвоную зьмену" заходзiў Сыс. Першая мая размова з Анатолем доўжылася больш двух гадзiнаў. Ён апавядаў пра "Талаку", з паэтаў вызначаў Галубовiча й Бембеля (апошняга лiчыў сваiм настаўнiкам). Вельмi раўнiва ставiўся да Глёбуса. Нядаўнi выпускнiк "фiлфаку" гомельскага "ўнiвэру" на той час меў усяго некалькi публiкацыяў у цэнтральным друку, аднак быў прыкметна сьпешчаны славай i ўвагай. Сыса ўжо ў той час я ўспрымаў, бадай, як жывую легенду, як прыжыцьцёвага клясыка.

Першы зборнiк Анатоля Сыса "Агмень" выйдзе ў 1988 годзе ў толькi што створанай сэрыi "Бiблiятэка часопiса "Маладосьць". (Зьяўленьне гэтай кнiжнай сэрыi пасьля будзе падавацца галоўным дасягненьнем "Тутэйшых".) Зборнiк меў парадкавы нумар 3. Мой зборнiк "Вяртаньне", якi выйшаў неўзабаве за Сысаўскiм, меў нумар 5. (Я назваў свой першы зборнiк "Немаўля", аднак рэдактар кнiгi Леанiд Дайнека сказаў, што назва няўдалая, таму ён пераназваў зборнiк на "Вяртаньне". Пачуўшы пра гэта, я ня стаў асаблiва пярэчыць. Мне, па шчырасьцi, да апошняй хвiлiны ня верылася, што выданьне маёй кнiгi ўвогуле магчыма). Чаму гэта ўзгадваю? Я па сёньняшнi дзень не магу даць веры, што ўвайшоў у лiтаратуру разам з Анатолем Сысам, прынамсi, нашыя першыя кнiгi выйшлi ў адзiн год. Мне ўсё яшчэ здаецца, што Анатоль, як мiнiмум, з пакаленьня Галубовiча, або Шнiпа. Бо ў нейкiм сэнсе ён быў для мяне настаўнiкам.

Аб новай лiтаратурнай суполцы, якую зьбiраецца ствараць лiтмоладзь, я пачуў ад Сыса. Адразу пасьля нашай першай сустрэчы ён пачаў апекавацца мной. Увесь час прасiў прыносiць новыя вершы. Я прыходзiў да яго ў iнтэрнат (ён тады працаваў на тэлевiзii й меў ад працы пакойчык). Сыс тэатральна чытаў мае вучнёўскiя спробы-вэрсiфiкацыi i гэтак жа тэатральна iх пляжыў, не пакiдаючы нават кволай надзеi. Але, напрыканцы свайго разбору прасiў прыносiць вершы яшчэ. Ня ведаю, цi пiў ён тады, як п'е зараз. На колькi памятаю, у тыя гады я нiводнага разу ня ўдзельнiчаў з Сысам у справе спажываньня алькаголю. Прычым, сустракаўся зь iм амаль штотыдня, бачыў Толiка й на падпiтку, але ў большасьцi выпадкаў Сыс мне трапляўся цьвярозы. Сёлета Леанiд Галубовiч напiсаў артыкул пра Сыса для "Нашай Свабоды" (25.07.2000), у газэце зьмешчаны фотаздымак, на якiм Сыс i я. Падпiсана, што зьнята ў 1990 годзе. На самой справе гэта здымак 1986 году, яшчэ "перадтутэйшаўскага" часу.

У 80-х я вучыўся ў "наргасе", але жыў у бацькоў у Жодыне й штодня езьдзiў на заняткi электрычкай. На другiм цi трэцiм курсе ў мяне здарыўся канфлiкт з дэканам, i той загадаў не даваць "наглецу" месца ў iнтэрнаце - прыйшлося да сканчэньня ВНУ дабiрацца на заняткi чыгункай. Лiсты да мяне iшлi на бацькоўскi адрас. 12 лютага 1987 году я атрымаў па пошце дзiўнае, таямнiчае запрашэньне. На кальцы было надрукавана: "у 19.00 Нядзеляй, 15 лютага, па вул. Акадэмiчная, 3, п.32 (дакумэнты здаваць на Каплiча Валерыя) адбудзецца чарговая сустрэча лiтаратурнай суполкi Тутэйшыя. Першым пытаньнем - чытаньне i разгляд драмы Я.Купалы "Тутэйшыя". Другiм - абмеркаваньне вершаў новага сябры Тутэйшых. Трэцьцiм пытаньнем - праблемы Тутэйшых. ТУТЭЙШЫ"

Я, канечне, паехаў. Хаця, прызнаюся, хваляваўся. Ва ўсiм гэтым "свавольстве", вiдавочна, прысутнiчала рызыка. Але цешыла тое, што мне давяраюць, мяне лiчаць вартым гэтае рызыкi.

Кожнаму сябру суполкi заўсёды паведамлялi ў запрашэньнi, на каго трэба здаваць на вахце дакумэнты, бо вольна ў асьпiранцкi iнтэрнат, як i ў любы студэнцкi, не пускалi. Пазначалi розных людзей - нельга было "сьвяцiцца" i паказваць, што ўсе прыйшлi па адной справе, у адзiн пакой, да аднаго чалавека. Кансьпiрацыя. Я i сёньня ня ведаю, хто такi Валера Каплiч, да якога я хадзiў на Акадэмiчную, 3.

Зь першага паседжаньня запомнiлiся тры чалавекi: Сяргей Харэўскi, Мiхась Талочка i Iгар Бабкоў. Вёў паседжаньне Бяляцкi. Афiцыйна, ледзь не па пратаколу. Высьветлiлася, што хлопцы ўжо назвалiся "Тутэйшымi", аднак Нiл Сымонавiч Гiлевiч, пачуўшы пра гэта, iх моцна раскрытыкаваў i параiў прачытаць аднайменную п'есу Янкi Купалы. Памятаю, што на паседжаньнi чыталi п'есу па нейкай старой кнiзе, бо гэты твор на той час быў яшчэ забаронены цэнзурай i ад 20-х гадоў не перавыдаваўся. Харэўскi запомнiўся вопраткай: чорны плашч, капялюш - рыхтык агент выведкi з замежнага фiльму. Паводзiў сябе сур'ёзна, i вёў выключна "канцэптуальныя" гутаркi. Сыс называў яго "французам".

У капелюшы хадзiў i Талочка. Пазьней я неаднаразова спрабаваў даведацца ў сяброў суполкi: што пiша гэты Талочка, i цi пiша ён ўвогуле? Усе ў адказ пацiскалi плячыма. Талочка быў супрацьлегласьцю Харэўскаму - балаболiў абы што, хахмiў, рагатаў i сваволiў. Прычым, завiхаўся пераважна вакол Сыса. Я быў хлопцам сур'ёзным i такiя людзi мне не пасавалi.

Бабкоў запомнiўся зь iншай нагоды: ён аказаўся тым новым сябрам "Тутэйшых", якого мусiлi, пасьля абмеркаваньня ягоных вершаў, прыняць у суполку. (Тут у мяне ўзьнiкае пытаньне: якiм чынам быў прыняты ў "Тутэйшыя" я? Мая творчасьць пры ўступленьнi калектыўна не абмяркоўвалася. Напэўна, падзейнiчала Сысаўская рэкамэндацыя). Бабкова прадстаўляў Бяляцкi. Новы сябар суполкi чытаў дзiўныя, мэдытацыйныя вершы. Сыс катэгарычна iх не ўспрымаў, называў "шызоiдамi". Бяляцкi спрачаўся й некалькi разоў тлумачыў Сысу, чаму ён лiчыць гэтыя вершы "файнымi". "Беларускай паэзii, - казаў ён, - не хапае мадэрновых, эўрапейскiх твораў". Бабкоў трымаўся сьцiпла, вiдавочна, хваляваўся; здаецца, i не спрабаваў баранiцца.

Але спачатку абмяркоўвалi назоў суполкi. Прачытаўшы некалькi значных урыўкаў з драмы Купалы (бо, каб прачытаць усю драму, бракавала часу), пачалi абмен думкамi. Для мяне гэта было ўсё ў навiну, бо я ня быў яшчэ дасьвечаным у дэталях беларускага нацпытаньня, i нават пра п'есу "Тутэйшыя" чуў упершыню. Нiякай спрэчкi, здаецца, i не было. Усе шукалi аргумэнты дзеля апраўданьня назову. Гучала некалькi вэрсiяў: "Беларусi пакуль няма, таму й беларусаў няма, ёсьць толькi тутэйшыя, а мы iх частка". Гучала i такая вэрсiя: "Будзем называцца "тутэйшымi", каб нават сваiм назовам цьвялiць сумленьне беларусаў".