Андрэ Моруа - Жыццё людзей (на белорусском языке)
Чытач знойдзе тут геаграфiчную карту той часткi зямной паверхнi, дзе мы правялi найбольш iстотныя эксперыменты. Просiм звярнуць увагу на два вялiкiя чалавечыя мурашнiкi, якiя мы назвалi: Хаатычны i Строгi. Гэтыя назвы потым былi прыняты ўсiмi астрасацыёлагамi. А мы, даючы iх, кiравалiся тым, што гэтыя мурашнiкi вельмi адрознiваюцца памiж сабой: адзiн здзiўляе строгасцю свайго плана, другi ўяўляе сабой нейкае складанае перапляценне крывых вулачак. Хаатычны i Строгi мурашнiкi аддзелены адзiн ад аднаго нейкай блiскучай лiнiяй. Мы мяркуем, што гэта мора. Самы вялiкi мурашнiк на Зямлi - Геаметрычны. Ён яшчэ больш правiльны, чым Строгi. Ад першых двух Геаметрычны аддзелены значнай блiскучай паверхняй.
ПЕРШЫЯ ДОСЛЕДЫ
Якi пункт Зямлi выбраць для эксперыментаў? Як умяшацца ў жыццё гэтых iстот, каб атрымаць ад iх неабходныя рэакцыi? Прызнаюся, я страшэнна хваляваўся, калi ўпершыню ўзяў даволi моцны апарат i пачаў рыхтавацца да эксперыментаў на Зямлi. Са мною былi мае чатыры вучнi, якiя хвалявалiся не менш, чым я. Адзiн за адным мы пачалi разглядаць праз ультратэлемiкраскоп чароўныя малюсенькiя пейзажы. Мы накiравалi наш апарат на Хаатычны мурашнiк. Знайшлi там даволi адкрытае месца, каб лепш прасачыць, што будзе пасля. Маленькiя дрэўцы паблiсквалi ад веснавога сонца, i мы бачылi,як многiя iстоты злiвалiся ў натоўп. Пасярод натоўпу, чамусьцi асобна ад астатнiх, была толькi адна асоба. Спачатку мы хацелi разгадаць гэту гульню, але гэта нам не ўдалося. Тады мы вырашылi выкарыстаць праменнi. Эфект быў ашаламляльны. У зямлi ўтварылася яма; некалькi iстот засыпала зямлёй; i адразу ж iстоты зрабiлiся надзiва актыўныя. Сапраўды, можна было падумаць, што яны арганiзуюцца даволi разумна. Адны ратавалi засыпаных, другiя пабеглi па падмогу. Даволi хутка ўсе пашкоджаннi былi лiквiдаваны. Пасля мы вырашылi выкарыстоўваць нашы праменнi ў менш населеных пунктах, каб не ставiць у небяспеку гэтых iстот. Мы навучылiся змяншаць магутнасць праменняў i пачалi працаваць больш асцярожна. I толькi калi ўпэўнiлiся ў нашай методыцы, мы вырашылi пачаць першую серыю эксперыментаў.
Маёй першай мэтай было праверыць, цi знойдзе дарогу назад адна з зямных iстот, калi яе ўзяць i перанесцi з роднага мурашнiка зусiм у iншае месца. Напачатку, як я ўжо адзначыў, мы сутыкнулiся з велiзарнымi цяжкасцямi. Па-першае, iстоты памiралi ў час перанясення, па-другое, мы не ўлiчвалi таго, што яны маюць штучную скуру, ад якой яны лёгка могуць пазбавiцца. Таму, як толькi мы апускалi iх на зямлю, мы адразу гублялi iх з вачэй. Калi ж мы паспрабавалi зрываць гэтую штучную скуру i ставiць меткi непасрэдна на целе, то i тут нас чакала няўдача, бо, апынуўшыся на Зямлi, iстота тут жа набывала новую скуру.
З цягам часу мае вучнi ўсё ж навучылiся сачыць за iстотамi i трымаць iх пад кантролем. Мы высветлiлi, што ў 99 выпадках з 100 iстота вярталася менавiта туды, адкуль мы яе бралi. Я вырашыў перанесцi дзве iстоты з Хаатычнага мурашнiка ў Геаметрычны, якiя знаходзяцца далёка адзiн ад аднаго.
Праз 10 зямных дзён мой верны вучань Е.Х.-33, якi сачыў за iмi дзень i ноч, паказаў мне, як тыя вярталiся назад. Яны знайшлi дарогу дамоў, нягледзячы на тое, што мясцовасць, куды я iх апусцiў, была iм зусiм невядомая. Да таго ж абедзве iстоты былi зацятымi дамаседамi (гэта мы ведалi, бо даўно сачылi за iмi). Якiм жа чынам знайшлi яны дарогу? Я пераносiў iх так хутка, што заўважыць маршрут яны не маглi. Чым жа яны кiравалiся? Вядома, не памяццю, а нейкай спецыфiчнай якасцю, пра якую мы можам толькi гаварыць, не могучы яе вытлумачыць, бо гэта выходзiць за межы нашай уласнай псiхалогii.
Тут жа паўстала i другая праблема. Цi пазнаюць астатнiя iстоты вяртальца? Здаецца, што так яно i ёсць. Звычайна калi ён вяртаўся ў сваёй гняздо, там узнiкала вялiкае ўзбуджэнне. Iншыя iстоты пры гэтым прыкладалi да яго рукi, а часам нават губы. Разам з гэтым у некаторых выпадках, як нам падалося, вяртанне выклiкала злосць i незадаволенасць.
Такiм чынам, першыя эксперыменты паказалi, што бяскрылыя двухногiя маюць нейкi iнстынкт, дзякуючы якому яны пазнаюць свае мурашнiкi.
Потым мы вырашылi даведацца, цi iснуюць на Зямлi, як у нас на Ўране, такiя пачуццi, як каханне, мацярынская любоў i г.д. Такое меркаванне мне здавалася абсурдным, бо да гэтых чыстых пачуццяў уранцы прыйшлi толькi праз мiльёны гадоў цывiлiзацыi. Аднак абавязак даследчыка - працаваць над праблемай непрадузята i не загадваць вынiкаў, якiя могуць прынесцi эксперыменты.
Ноччу iстота-самец звычайна адпачывае каля сваёй самкi. Я папрасiў сваiх вучняў разрэзаць папалам гнёзды, каб аддзялiць самца ад самкi, безумоўна, стараючыся не паранiць нiводнага, а потым узяць i склеiць адну палову "А" з паловай "Б" i паглядзець, цi здагадаюцца яны пра якую-небудзь перамену. Пры гэтым мы iмкнулiся ствараць нармальныя ўмовы для эксперыментаў i таму падабралi падобныя гнёзды. Я раiў таксама сваiм вучням падабраць менавiта такiя гнёзды, дзе б колькасць дзяцей была аднолькавая, а памеры пакояў супадалi.
Нарэшце Е.Х.-33 радасна паказаў мне два гнязды, дзе было па чацвёра дзяцей. Адно гняздо было ў Хаатычным мурашнiку, другое - у Строгiм. Н.Х.-33 з дзiвоснай далiкатнасцю разрэзаў i перанёс паловы гнёздаў. Нiякiх сумненняў вынiкi не выклiкалi. У абодвух выпадках штучна падабраныя намi пары, прачнуўшыся, выявiлi толькi лёгкае здзiўленне. Гэта, мусiць, ад пералёту i прызямлення. Потым усе яны заставалiся на месцы, захоўваючы пры гэтым самыя звычайныя ўзаемаадносiны.
Факт амаль неверагодны: адразу ж абедзве самкi без нiякага жаху цi агiды пачыналi клапацiцца аб жытле i дзецях, вiдаць, не разумеючы, што ўсё гэта чужое.
Мы паўтарылi эксперымент многа разоў. У 93 выпадках са 100 паводзiны самак былi аднолькавыя. Самкi маюць устойлiвую прывычку да сваiх абавязкаў i зусiм не думаюць, дзеля каго яны iх выконваюць. Незалежна ад таго, з чыiмi дзецьмi iм даводзiцца апынуцца, яны клапоцяцца пра iх аднолькава старанна. Можна было дапусцiць, што гэтая блытанiна звязана з тым, што мы падбiралi вельмi ўжо падобныя гнёзды. Аднак паступова мы ўскладнялi эксперымент i бралi, напрыклад, адну палову ад беднага, другую - ад багатага гнязда. Вынiк быў той самы: чалавек не можа адрознiваць свайго жытла ад чужога.
Даказаўшы такiм чынам, што па ўзроўню сваiх пачуццяў зямлянiн стаiць вельмi нiзка ў параўнаннi з iншымi iстотамi, мы вырашылi заняцца яго iнтэлектуальнымi вартасцямi. Для гэтага мы змясцiлi некалькi iндывiдаў у прамянёвую клетку. Ежу паклалi так, што дастаць яе можна было, толькi зрабiўшы больш-менш складаныя рухi. Падбiраючы для эксперыменту зямлян, я нават дазволiў узяць менавiта тых, у якiх, на думку майго калегi Х.-38, былi прыкметы навуковага iнтэлекту. Дэталi гэтага эксперыменту можна знайсцi ў Дадатку "В". Не пакiнуўшы месца сумненням, эксперымент даказаў, што жыццё чалавека настолькi абмежаванае ў часе, што ён iмгненна ўсё забывае i няздольны знаходзiць элементарныя спосабы вырашэння праблем, якiя хоць крышку адрознiваюцца ад тых, да якiх ён спрадвеку прывык.
Пасля другой серыi эксперыментаў мы так добра навучылiся ўлоўлiваць рухi гэтых iстот, што маглi, нават не ўмешваючыся, сачыць за iмi на працягу iх звычайнага жыцця. Некалькi зямных гадоў я з захапленнем назiраў жыццё аднаго мурашнiка.
Паходжанне зямных грамадстваў нам невядомае. Як i чаму гэтыя iстоты адмовiлiся ад волi i сталi рабамi мурашнiкаў? Мы пра гэта нiчога не ведаем. Можна дапусцiць, што, збегшыся ў мурашнiкi, яны атрымалi магчымасць супрацьстаяць iншай жывёле, а таксама i сiлам прыроды. Аднак плацяць за гэту магчымасць людзi страшэнна дорага. Нiхто так не пазбаўлены адпачынку i радасцi, як яны. У вялiкiх мурашнiках, у прыватнасцi ў Геаметрычным, актыўнае жыццё пачынаецца на досвiтку i захоплiвае нават частку ночы. Гэта яшчэ можна было б зразумець, калi б дзейнасць чалавека iшла яму на карысць. Але ж чалавек настолькi абмежаваны, настолькi ахоплены iнстынктамi, што працуе i выпрацоўвае намнога больш, чым яму трэба. Дзесяткi разоў я бачыў, як у крамах збiралася так многа тавараў, што людзi самi, здавалася, гэтым былi заклапочаныя. А мiж тым другая група, нi на што не зважаючы, усё вырабляла тыя самыя тавары.
Мы дрэнна разумеем падзел чалавецтва на касты. Усё ж удалося высветлiць, што адна група людзей апрацоўвае зямлю i амаль цалкам забяспечвае ўсiх ежай; другая група вырабляе адзенне або будуе гнёзды; а трэцяя група, здаецца, нiчога не робiць, апрача таго што хутка перамяшчаецца па планеце i есць. Чаму першыя дзве групы церпяць i згаджаюцца кармiць i апранаць трэцюю - гэтага мы не здолелi адгадаць.
Е.Х.-33 правёў велiзарную работу, iмкнучыся даказаць, што гэта цярпенне мае сексуальнае паходжанне. Ён устанавiў, што вечарамi, калi збiраюцца прадстаўнiкi трэцяй касты, да iх прыходзяць i працаўнiкi, каб паглядзець на паўраздетых жынчын. Такая тэорыя мне падаецца ўдалай, аднак абгрунтавана яна занадта слаба, каб да яе ставiцца сур'ёзна.
Я асабiста лiчу, што каставы падзел на Зямлi трэба тлумачыць у першую чаргу дзiўнай абмежаванасцю чалавека. Увогуле, я думаю, што было б велiзарнай памылкай тлумачыць дзеяннi людзей, карыстаючыся нашым уранскiм ладам мыслення. У сваiх дзеяннях чалавек не кiруецца свабодным розумам, а падпарадкоўваецца нейкаму фатальнаму неўсвядомленаму ўзбуджэнню. У чалавека няма выбару ў тым, што ён павiнен зрабiць (бедалага-чалавек нiбы слiзгаецца па раней вызначаным схiле, каб прыйсцi да мэты). Мне было добрай забаўкай назiраць асабiстае жыццё некаторых мужчын, для якiх любоўныя прыгоды сталi галоўным сэнсам жыцця. Я бачыў, як яны, iмкнучыся спакусiць жанчыну, бралi на сябе ўсе выдаткi пры будаўнiцтве дома. Не задавольваючыся гэтым, мужчына iшоў шукаць другую спадарожнiцу, якая таксама атрымлiвала жытло! За такое каханне мужчына вядзе бясконцую барацьбу, не зважаючы нi на што. Увесь час сутыкаючыся з цяжкасцямi, мужчына нiякiх разумных вывадаў не робiць i не кiдае сваiх авантур. I нават за дзесятым разам анi не разумнее.
