Сократ Янович - Сьцяна (на белорусском языке)
- Падла ты, а ня чорт!
- Гэ-гэ-гэ, дзеля таго я i ёсьць, каб людзям не падабацца. Мы, я з табою, як бы ў нечым i падобныя да сябе, э... У чым, га? О ля, я ўжо ведаю, ведаю: мяне любяць толькi некаторыя - i цябе, Сьцяпанка, таксама. Таксама, таксама... Так, ты не пярэч гэтаму. Во калi мне высьветлiлася твая загадка! Усё думаў я й думаў, э, чаму ў сьцiжме народу якраз з Сумленевiча не магу зьвесьцi вока? Ты мяне, кроўны, ужо ў свае юнацкiя гады абнадзеiў. Зьдзiўляесься? Разумею, пра дрэннае вы неахвотна памятаеце на Зямлi - але ад чаго-ж гэта мы, чэрцi! Такая наша служба. Я табе зараз прывяду на памяць выпадак, дзякуючы якому, можа, э, пасябруем мы... Было гарачае лета тысяча дзевяцьсот шэсьцьдзесят чацьвертага году. Сьцяпанка купаўся ў Супрасьлi за Васiльковам, за гэтым разбойнiцкiм мястэчкам. На беразе стаяла чарада гусей, якiя мiрна паскубвалiся. Наш малойчык - гэта было добра вiдаць з-за чорнай хмары - цiхенька падплыў да тых бязьвiнных хатнiх птушак i, намацаўшы на плыткаводзьдзi ўчарнелую дубовую крывулю, шпурнуў цяжменю ў пародзiстага гусака. Белы птах роспачна залапатаў крыламi ад нечаканага ўдару й неўзабаве сканаў, задзёршы лапкi ўгору. Тым часам наш герой, адплыўшы на прыстойную адлегласьць, зь любасьцю прыглядаўся, як чужы чалавек, выпадковы сьведка зладзеяньня, мiтусiўся ў пошуках забойцы...
- Няпраўда! - выстагнаў Сьцяпан. - Я адганяў таго гусака, каб ён не задзюбаў малых гусянятаў! I незнарокам...
- Апраўдваесься! Ты майстар на гэта, але, пакуль, э, няхай твой чорт будзе старэйшы, калi другога маеш... Возьмем iншае здарэньне. Сьцяпан Сумленевiч, вучань шаноўнага тэхнiкума, аднойчы дакладна засланiў вокны, як толькi яго мацi выйшла з дому. Калi-б гэта было ўвечары, дык я, мабыць, прасьляпiў-бы як-жа каштоўную рысачку да бiяграфii майго падапечнага... На дварэ стаяла мiготкая гарачынь? Сьлiзгануў я ў комiн, каб з попельнiка ў печы падгледзець, чым гэта хлопчык займаецца. Цюкнула мне нядобрае, i я не памылiўся: Сьцяпанка, э, замест урокаў пiсаў ананiмку клясаваму выхавальнiку, у якой ён страшыў яго, што пакончыць самагубствам, атруцiцца, калi той паставiць Марысi двойку па хiмii...
- Чорце ты, чорце! - задрыжэў ад абурэньня Сьцяпан. - Ты нават дзiцяцi не даруеш.
- Напiсанае застаецца, дарагi, э, пагаворвалi старажытныя рымляне. Рэкi маюць крынiцы свае, а людзi - дзяцiнства. Пакажы мне дзiця й хiбы ягоныя, а я прадкажу яму будучыню. Чалавек - як расьлiна, зь якой ён, дарэчы, i выйшаў: усё ягонае ў зярняцi знаходзiцца. Вырастаюць зь яго ня якасьцi, а памеры гэтых якасьцяў. Вывучай генэтыку, э, брацец...
- Я кахаў Марысю! - вывiскнуў Сьцяпан. - Кахаў яе, як толькi можа кахаць хлопец сваiм першым чыстым пачуцьцем...
- Безумоўна, безумоўна... Назавi ты мне такога, якi ня ведае, што такое першая дзяўчына. I старшыня меў першую, э, i бухгальтар, э, i член камiсii. I нiкому зь iх гэта не перашкодзiла стацца сабою - аднаму старшынёй, другому бухгальтарам, трэцяму членам камiсii. Хочаш, я складу дасье iх дзяцiнству? Хочаш?
- Не-е-э-э!!!
- Ня хочаш, э, хоць аж дрыжыш ад цiкавасьцi да гэтага. Баiсься ты, што я маю рацыю наконт цябе. Бойся, бойся... Страх, калi не ачышчае, дык прынамсi запруджвае ручаiну нечысьцi, якая ўлiваецца ў душу. Стварае ён iлюзорны ратунак. Поскудзь усё роўна разьлiваецца паводкай, якая мае тую ўласьцiвасьць, што размывае й затапляе яна ў кароткае iмгненьне...
- Я цябе паб'ю, чорце лазаты!
- Брава, брава!.. Нарэшце ты прарваўся.
- Ня муч мяне!
- Крыху пацярпi, мой ты душэўны абадранец.
- Як доўга?! - узмалiўся Сьцяпан.
- Ужо хутка будзе па ўсiм, пакутнiчак ты безгаловы. А цяпер я прапаную пяць хвiлiнаў адпачынку, - i чорт уключыў радыёпрыёмнiк, што стаяў на палiцы.
Цiха зайграла музыка, даючы блаславёны спакой. Сьцяпан услухоўваўся ў таемныя гукi, i перад яго вачыма перасоўвалiся пушчанскiя зацiшшы й квяцiстыя лугi, празрыстыя завадзi з чародкамi рыбы й пясчаныя берагi, ваколiца, замкнёная аблавай ядлоўцаў на ўзьлесьсях, i зарэчны галёп каня, што ўцякае ад паўднёвай заедзi. Спаленая лесьнiчоўка ля гасьцiнца з Букшталю ў Супрасьлю й тужлiвы профiль матчынага твару...
- Стоп! - перапынiў Сьцяпана чорт i ўдумлiва пакалупаў кiпцюром у аброслых ворсаю храпах. Ён запытаў: - Цябе, Сьцяпан, бачу я, цiкавiць сьмерць твайго бацькi? Вось, э, Сьцяпанка...
- Прашу зьвяртацца да мяне: пане Сумленевiч!
- Калi ласка, э, пане Сумленевiч. Не пачнем-жа мы з-за такога глупства ўзаемна варагаваць. Я ўшаноўваю вашы нявыяўленыя, сакрэтныя, э, пажаданьнi, журботнасьць...
- Кiнь, чорце, намёкi, калi ня хочаш дастаць ад мяне па сваiх сьлепнякох!
- Кiдаю, кiдаю... Ага, значыць, спынiлiся мы на таямнiцы пагiбелi вашага, э, пане Сумленевiч, бацькi. А яна мае простае дачыненьне да вас.
- Да мяне?!
- На жаль, на жаль... Нельга сказаць, пане Сумленевiч, каб вы надта кахалi свайго, э, родзiча...
- Што гэта ты пляцеш?!
- Я толькi сьцьвярджаю, - насупонiўся чорт. - I, калi ласка, вы дазвольце мне закончыць выказваньне. Дык вось: ваш бацька, пане Сумленевiч, не беспадстаўна лiчыў, што вы як сын, э, недалюблiвалi яго. Па гэтай прычыне памiж iм i мацi здаралiся сутыкненьнi, якiя паглыблялi ў iм апатыю ды абыякавыя адносiны да свайго жыцьця. Мо' жадаеце прад'явiць вам доказы?
- Не выдумляй, страшыдла паганае!
- Факты вызначаюцца надзвычайнай упартасьцю, пане Сумленевiч. Перш за ўсё таму, э, што iх нельга зьнiшчыць. Можна забыцца на iх або прытаптаць, але яны ад таго не прападаюць. Вось так.
- Чаго ты да мяне прычапiўся?
- Старасьвецкае пытаньне, пане Сумленевiч. У сучасную эпоху наш брат ужо не ганяецца за паасобнымi душамi. Мы, чэрцi, зараз не такiя адсталыя, э, якiмi нас усё размалёўваюць манастырскiя мастакi. Мы пайшлi з духам часу, поруч з дваццатым стагодзьдзем, i, не хвалячыся, таленавiта перанялi найгоршае, чаго дабiлася чалавецтва з часоў сiвой мiнуўшчыны па сёньняшнi дзень. Пэрыфразуючы дасягненьнi, э, напрыклад, каапэратыву, магчыма коратка выкласьцi наш прынцып дзейнасьцi: кожны прападае сам, як толькi можа! Зь некаторым сумам хачу вам сказаць, э, пане Сумленевiч, што ваш спосаб самазьнiшчэньня, усё-такi, банальны. Ня гневайцеся за тое, што я вам скажу: вы нудзiце мяне!..
- Што-о! - i Сьцяпан расьсьмяяўся, па-дацэнцку, са зьняважлiвай стрыманасьцю. - Бач ты яго, чорта: у няшчасьцi шукае ён атракцыi! Пайшоў ты вон!
- Гэта нiчога, пане Сумленевiч, што я д'ябал. Вы лепш услухайцеся ў мае словы: шчасьце адзiнкi, у вадрозьненьне ад яе няшчасьця, мала iнтрыгуе пабочныя асобы. Здавалася мне, што вы разумееце гэта. Люцыпар меў рацыю, калi ён супыняў мяне: "Будзь, слуга ты мой, асьцярожны ў апазнаваньнi мэтаў пана Сьцяпана Сумленевiча. У яго можа яшчэ ня быць iх зусiм, як у васабовасьцi выразна нясьпелай. I зважай ты, не засяроджвайся на яго грамадзкiм фанатызьме, гэтай дзiцячай хваробе маладога службоўца, э, якога занадта ўчаставалi крышынкамi ўлады. Ён уяўляў-бы сабою значную каштоўнасьць у якасьцi iлюстратыўнага матэрыялу, калi-б затрымаўся ў сваiм разьвiцьцi. Аднак-жа, э, слабая надзея на тое: Сумленевiч вырасьце на неблагога кар'ерыста, нiчога асаблiвага", - чорт пазяхнуў i аблiзаўся.
- Люцыпар памыляецца! Чуеш, ён памыляецца! Памыляецца!!!
- Не крычы так, - страпянуўся чорт. - Вiшчыш ты, бы ў шэсьцьдзесят першым годзе, э, калi ў краме, памятаеш, сам украў цукерку й прадаўшчыца...
Сьцяпан ударыў чорта нагою ў дыхавiну, ажно той скруцiўся.
- Яшчэ слова - i я цябе заб'ю! - Сьцяпан патрос кулаком яму перад мордаю.
Рагаты, не разгiнаючыся, соп.
Сьцяпан, злавесна пастаяўшы над iм, вярнуўся да логава.
- Такая, вось, удзячнасьць чалавека за сказаную яму праўду! - выпалiў чорт, i, быццам на магутнай спружыне, скакануў ён на абажур электрычнай лямпачкi пад стольлю. - Раз зь цябе гэткi аблуднiк, э, дык больш нiчога ты не даведаесься ад мяне, - скардзiўся ён. - Ты...
- Пан Сумленевiч! - Сьцяпан пагрозьлiва прыўзьняўся.
- Пацалуйце мяне ў хвост, пане Сумленевiч!
Сьцяпан, азьвярэўшы, абхапiў пiсьмовы стол i зь дзiўнай лёгкасьцю кiнуў iм у пачвару. Затым, упёршыся рукамi ў сьцяну, ён захiстаў пакоем.
- Развалiш будынак, жывiна! - крычаў чорт, ушчаперыўшыся ў абажур (ён высока паставiў свой хвасьцiска, каб Сьцяпан да яго не дастаў). - Абцiхнi, чуеш! З турмы ня выйдзеш, э, выскачка!!!
- Яшчэ ты, чорце, калiсьцi падлезеш пад мой кулак, - Сьцяпан стомлена апусьцiў руку; другая-ж анiяк не адставала яму ад сьцяны.
I як Сьцяпан нi выкручваўся, тая рука з расшчэмленымi пальцамi не паслаблялася, наадварот, як бы прастрамляла яна мур навылет. Сьцяпан згодлiва аглянуўся на чорта, якi з удаванай заклапочанасьцю чысьцiў сабе капытцы. Рабiлася страшна. "Пане чорт!" - Сьцяпан разявiў рот, каб лiсьлiва аклiкнуць... Ён прачнуўся.
31
У вакно сьвяцiла сонца.
Сьцяпан з панiкай паглядзеў на гадзiньнiк: стрэлка ўказвала дакладна сёмую; ён хуценька прыпарадкаваў няхiтрую пасьцель.
Яму цяжка было выпрастацца - ад невыгоднага ляжаньня спруцянеў карак. Сухiя яго вусны палiла гарката ад выкураных папяросаў.
З калiдора наляталi ўрыўкi размоваў; пачынаўся працоўны дзень.
У габiнэт, у гэтую начлежню Сумленевiча, нiхто не заглядваў, i ён мог спакойна пагалiцца. Сьцяпан, быццам вопытны кансьпiратар, на слых улавiў зручны сабе момант, каб цiха шмыгануць у мужчынскую прыбiральню, да ўмывальнiка, са шчотачкай i зубной пастай.
