Сократ Янович - Сьцяна (на белорусском языке)
"Ты абдымаў мяне..."
Абедалi паволi й дакладна; яны папрасiлi дабаўку (хлеба Сьцяпан прынёс зь нiкiм не занятага стала). Пахла воднай прасторай i селядцамi... Сьцяпан успомнiў, што ў фiзычнае каханьне з жонкай ён уяўляе сабе iншых жаданых... Гэта так! Кiра, вядома, не павiнна ведаць аб гэтым зусiм не таму, што ўсё закончылася-б непрыемнасьцю; ён ня здолеў-бы вытлумачыць, што, магчыма, у ёй, мiлай Кiры, знаходзiць тое лепшае, чым надзеленыя знаёмыя яму жанчыны. Больш таго - ён не супроць падобнага i ў яе... Не, нельга расказаць ёй сну зразумее яго проста.
4
"Адносiны памiж мужчынам i жанчынаю - самае галоўнае, самае элемэнтарнае..." - новая сакратарка адносiлася да Сьцяпана Сумленевiча зь беспамылковай ветлiвасьцю й гэта падалося яму крыху ненармальным. Ён дыктаваў ёй у пратакол формулы пастановаў управы; старшыня, перад выездам у мiнiстэрства, папрасiў менавiта яго пакiраваць пасяджэньнем, зрэшты, чарговым i малаважным. Я вас вельмi прашу, гаварыў старшыня... Я, ведаеце, ня быў падрыхтаваны на такую просьбу, адказваў яму Сумленевiч, маючы на ўвазе тое, што ва ўправе не займаў ён нiякага становiшча, зьяўляўся бесфункцыянерным членам. Вы самi дасканала разумееце, чаго варты мой намесьнiк, наракаў старшыня. Прыкра будзе, пане старшыня. Няхай гэта iм будзе прыкра, пане Сумленевiч. Усё-такi, пане старшыня... Я ўсё бяру на сябе. Старшыня дадаў: дзейнiчаць - гэта тое-ж, што ўчыняць людзей разумнейшымi. (Запрапанаваў выпiць па чарцы каньяку.)
Пачуўшы слова "дзейнiчаць", Сьцяпан Сумленевiч пацёр далоняй карак: па нутры прабег яму халадок, бы дакрануўшыся да нечага невядомага. Ён любiў паўтараць, што чалавек столькi варты, колькi зможа паўплываць на рэчаiснасьць, на яе зьмену да лепшага. Выслухоўвалi яго няўважлiва, асаблiва малодшыя, тыя, каму цяжка быць няшчырым. Слухачом вузелi вочы, брала iх на пазяханьне й праяўлялi яны абражальную зацiкаўленасьць нейкай дробязьзю, сьцiральнай гумкай, пашчэрблiнкамi на ёй.
Яго аглушваў гнеў.
- Сваiмi словамi, гэтымi гутаркамi, Сьцяпанка, крыўдзiш людзей, - аднойчы сказала Кiра, перабiваючы яму.
- Як гэта, Кiра?
- Ты, звычайна, маеш жаль да ўсiх за тое, што яны ня роўня табе. Хочаш, каб людзi былi падобныя да цябе. Злуесься, калi хто аказваецца горшы або й няўмекаваты. Нiкога не шануеш.
- Кiра! Я, здаецца, нiкому не сказаў благога слова...
- Ня толькi дрэннае слова абражае.
У Кiры былi свае прычыны дзеля таго, каб так гаварыць. I, як гэта памiж iмi здаралася, выкарыстоўвала яна першую нагоду, каб вылiць набалелае, змоўчанае; выпеставала iдэал жыцьця, пабудаваны з выкрытых памылак Сьцяпана. У прынцыпе - вельмi жаночы, падрабязны.
Сьцяпан, зь некаторым перапалохам, слухаў i глядзеў на яе.
Намер пашукаць сабе iншую працу, iншае асяродзьдзе, успрымаў ён як сьвядома адкiнутую спробу самагубства, якое ўяўлялася яму як павешаньне ў пятлi, замацаванай на круку, паiржавелым, але няўломным, што ў дзяцiнстве ён бачыў у сьцяне хлеўчыка; тады чаплялi на iм зарэзаную авечку, прывезеную зь вёскi; сьвежавалi яе.
Той хлеўчык, пахiлы, у прыгарадным заплоцьцi, прэтэнцыёзна накрыты чырвонай чарапiцай, на якой узiмку навiсалi курганiкi сьнегу, надакучлiва ўспамiнаўся Сьцяпану праз усё пасяджэньне ўправы; ён правёў яго па просьбе старшынi. Не было спрэчак над пытаньнямi, якiя ён ставiў пад развагу. Намесьнiк старшынi згодлiва кiваў галавою; ён вырысоўваў на пачку запалак тлустыя выкрутасы накшталт галавы мужчыны з вусамi. Калi, быццам зосну, ужо ўставалi з-за стала, нехта сказаў, што гэтая нарада была самай кароткай. Сьцяпана зьдзiвiла не заўвага, прыхiльная яму, але радаснае значэньне выказанага.
"Нашто я згадзiўся правесьцi пасяджэньне ўправы?"
Зручным яму выйсьцем з узьнiклага становiшча было-б выехаць у адпачынак, на тыдзень i бяз Кiры. Ранiшнiм аўтобусам, сiнiм i запыленым, якi - праз дзьве гадзiны - спыняецца ў маладняку. На панадворку ён застаў-бы палахлiвую гаспадыню, небясьпечна прыгожую, пра якую чуў вельмi зласьлiвае, што яна зьяўляецца дзiцём вайны, народжаным пасьля згвалтаваньня салдатамi яе маткi... Купiўшы малака, Сьцяпан накiраваўся-б сьцяжынаю ў ягадную далiнку, за якою цямнее ў ельнiку кiмсьцi недакончаная вiла, панурае страшыдла, што нагадвае сваiм выглядам разбураную цэркаўку. Сьцяжынка даходзiць да затокi Сiвай Чаплi; кожнай затоцы тут Сьцяпан даў iмя, расьсьмяшаючы гэтым Кiру. Яна, калi сьмяецца, выглядае незвычайна панаднай. У такую хвiлiну, калi ён глядзiць на яе, усю заплаканую ад усьцешанасьцi, узнаўляецца ў ягонай памяцi франтавая стралянiна, выбухi снарадаў, шлёнская гаворка нямецкiх аўтаматчыкаў, iх закасаныя па локцi рукавы, пабiтыя савецкiя палонныя (на выгане, у лiпеньскую сьпёку), схаваныя ад марадзёраў у малiньнiку дзяўчаты ды маладзiцы, пажар на загуменьнi, вывалачаная артылерыстамi суседава дачка (здаецца, Зося), малiтвы мацярок i, па-над крыкам, жахлiвая навiна: "Не плач, матко, праз два тыднi будзем у Москаў!"
Уласна кажучы, ён штосьцi страцiў, праводзячы пасяджэньне ўправы.
- Чаго, Сьцяпанка, не разумееш?
- Мне, Кiрачка, ясна.
- Не, мой галубок, ты чагосьцi не разумееш!
- Калi мышцы добра жывецца, трэба выкiнуць яе на мароз. Схапiць за хвосьцiк - i, выбегшы зь ёю на балькон, шпурнуць у гурбу сьнегу, найлепш на вiдавоку кошкi...
- Неразумна ты жартуеш.
- Самая разумная - размова аб сьмерцi.
- Не засмучай мяне.
- Няма болей глыбокага пачуцьця, чымсьцi смутак.
- Табе нядобра са мною?
- Радасьць лiчу я тым асаблiвым няшчасьцем, якога чалавек сабе не ўсьведамляе. Таму не люблю сьмеху, бо ад яго падымаюцца мне валасы, - Сьцяпан пагладзiў палыселую галаву, памкнуўшыся такiм чынам разьвесялiць жонку; ён зайшоў задалёка.
Кiра расчынiла шафу з адзеньнем i дастала адтуль сьвiтар.
- Я павiнна зарабляць, - сказала яна.
- Грошы - апошняе, пра што можам гаварыць, Кiра, - ён чакаў, пакуль яна нацягне на сябе сьвiтар, карычневы: "Яна дрыжыць!" - Чаму ты хочаш працаваць? Баiсься за сваю квалiфiкацыю?
- Грошы ўводзяць гармонiю ў жыцьцё.
- Што ты хочаш гэтым сказаць?
- Табе няясна?
- Гарманiзацыяй жыцьця займалася дзевятнаццатае стагодзьдзе, ствараючы закончаныя тэорыi й... раманы, якiя ты, Кiрачка, з захапленьнем чытаеш. Мы, сто гадоў пасьля, ведаем, што гэта была iлюзiя. Табе ясна?
- Пачастую цябе, Сьцяпулёк, чорнай кавай. Яна праясьняе розум, - Кiра выйшла ў кухню, уключыла газавую плiту й паставiла чайнiк.
- Дзякую, Кiра. З прыемнасьцю пап'ю.
- Мiла пачуць, калi мужчына праяўляе ўдзячнасьць жанчыне, якая, гэта слушна заўважыў ты, - яшчэ не абтрэсла зь сябе шалупiньне мiнулай...
- Кiра, - ён перабiў ёй, - я не хацеў абражаць цябе.
- Я, хiба, абразiлася?
- А цi не?
- Сьцёпа, - са знарочнай упартасьцю. - Памiж намi адбыўся паядынак.
- Спадзяюся, нiхто ня выйграў...
- Так яно, сапраўды, i ёсць.
- То-ж... - паступова ён абцiхаў. Учытваўся ў забыты тыднёвiк, знаходзячы ў iм блiзкiя да праўды здагадкi. Сёе-тое цытаваў. Другi дзень запар крапаў дождж, цубанiў па блясе. Як напамiнак часу.
Перамова з Кiрай не спадабалася яму: хутчэй за ўсё iншасказальнасьцю, чымсьцi начытаным. Адкуль i ўзялося ў яе такое? Памiж iмi даўно, тады, мела месца нядобрае; яно непапраўна разьдзяляе iх. Як струменьчык вады, якi размывае гару, утвараючы спачатку раўчук, што разьдзяляе нешта напалову. У iх жыцьцi ўзьнiкала западзiна й адчувалiся павевы чужога. Сьцяпан зьбiраўся прадумаць тое здарэньне, так i не дабiўшыся ад сябе неабходнай настойлiвасьцi.
Яго займалi справы. Пастаянна ўзьнiкалi цяжкасьцi на працы; быў нават выпадак, калi ён пазванiў у высокапастаўленцкi габiнэт з просьбай аб гутарцы. Сiплы голас у тэлефоннай трубцы пазнаў Сумленевiча, i гэта зьбянтэжыла яго; вiдавочна, размаўляў з колiшнiм знаёмым, ад якога, вядома, ня мог чакаць нiчога добрага. Сумленевiчу запрапанаваў ён пазванiць яму праз тыдзень, у аўторак а дзевятай гадзiне. Не, няма сэнсу, цiха вырашыў Сьцяпан. Сутыкненьне ягонае са старшынёй прыгасла, угладзiлася, i тая тэлефонная размова асела ў Сьцяпане прыкладной прымаўкай: "Сем разоў адмерай, пакуль раз адрэжаш". Ён не захапляўся народнай мудрасьцю; ведаў зь яе сёе-тое, пераважна - бяз сувязi.
5
Да сутыкненьня Сьцяпана са старшынёю, гэта так, дайшло неяк нечакана й - з далечынi лепей вiдаць - цалкам беспатрэбна. Паспрачалiся яны памiж сабою за дробязь, пра якую абодва ўжо даўно забылiся. Не ў ёй, аднак-жа, сутнасьць падзеi. (Няма дыму без агню.) Старшыня, заслужаны й стары чалавек, доўга сядзеў на адной пасадзе. Хтосьцi першым сказаў гэта; той кучаравы член управы, якi надарэмна намагаўся ўзначалiць аддзел - дзесьцi пад Беластокам, блiзка. Ён выказаў тое, маючы на ўвазе канкрэтнае. Атрымалася з таго праўда агульнага значэньня - iначай, Сьцяпан не запамятаў-бы яе. Зрэшты, памятаецца важнае сабе. Верыцца або ня верыцца. Чытаць або слухаць пра кагосьцi, як пра доўгагадовага ды знакамiтага - што й казаць - дзiўна! Хоць - усё адноснае, падпарадкаванае адзiнкаваму, iндывiдуалiзацыi.
Тым ня менш, у выпадку старшынi няма падставаў для гэткiх ваганьняў. Няма за што... Ён старанна ходзiць на працу, iншы раз на гадзiну раней можна пабачыць яго ў габiнэце, пахiленага над падшыўкамi папераў, са стомленым тварам (у яго, магчыма, хворы страўнiк). Наведнiкаў прыймае - а iх шмат - зь ветлiвасьцю; на прывiтаньне выходзiць ён з-за пiсьмовага стала, абкружанага падковай кнiжных палiцаў, i запрашае сесьцi ў вадзiн з фатэляў пад пальмай "фэнiкс". Нярэдка загадвае ён сакратарцы нарыхтаваць дзеля гэтага па шклянцы гарбаты; паводзiць сябе непрымушона, выклiкаючы настрой шчырасьцi ды заклапочанасьцi, i гатовы выслухаць найгоршае - ня йдзе на папулярнасьць, не абяцае. Строгi, стрымлiвае слова.
