Антуан Сент-Экзюпери - Планета людзей (на белорусском языке)
Барк не прыстасоўваўся да рабства, як, страцiўшы надзею на лепшае, прыстасоўваюцца да пасрэднага шчасця. Ён не хацеў ствараць свае радасцi раба з паблажлiвасцi гаспадара рабоў. Ён i ў адсутнасць Магамета бярог той дом, дзе жыў гэты Магамет яго душы. Сумна бачыць пустым гэты дом, але нельга дапусцiць, каб нехта iншы пасялiўся ў iм. Барк нагадваў ссiвелага вартаўнiка, якi памiрае ад вернасцi сярод зелянiны прысадаў i самотнай цiшы.
Ён не казаў: "Я - Магамет бен Лаўсiн", ён казаў: "Мяне завуць Магаметам" i марыў пра той дзень, калi гэты забыты персанаж уваскрэсне зноў, адным сваiм з'яўленнем адмятаючы прэч воблiк раба. Часам сярод начной нематы яго, як незабыўная песня маленства, апаноўвалi ўспамiны. "Сярод ночы, - расказваў нам наш маўрытанскi перакладнiк, - сярод ночы ён раптам загаворвае пра Маракеш, гаворыць, а сам плача". Нiхто не ўнiкае адзiноты ў такiх выпадках. У iм знянацку ачынаўся той iншы чалавек, ён усяляўся ў ягоную плоць, шукаў жанчыну тут, у гэтай пустынi, дзе нiводная жанчына нiколi не падыдзе да Барка. Тут, дзе не было i заваду крынiцы, да Барка даносiлася песня крынiчнай вады. Барк заплюшчваў вочы - i тут, дзе людское жыллё зроблена з грубага лямцу, дзе людзi жывуць як перакацi-поле, яму мроiўся яго белы дамок, над якiм штоночы гарыць адна i тая ж зорка. Перапоўнены гэтымi былымi, цудадзейна ўваскрэслымi радасцямi, нiбыта магнiт, ад якога яны зыходзiлi, быў зусiм побач, Барк iшоў да мяне. Яму хацелася сказаць мне, што ён наўзгатове, i што ўсе гэтыя радасцi наўзгатове, i што, каб раздарыць iх, засталося толькi вярнуцца дадому. I было б дастаткова аднаго майго знаку. I Барк усмiхаўся i падказваў, што я павiнен зрабiць, я ж, вядома, яшчэ не дадумаўся да такога:
- Заўтра ж адпраўляецца пошта... Ты схавай мяне ў самлёце на Агадзiр...
- Бедны дружа Барк!
Мы жылi на тэрыторыi няскораных арабаў, як мы маглi памагчы яму ўцячы? За гэткi грабеж, за гэткую абразу маўры назаўтра ж адпомсцiлi б жорсткай разнёй. Супольна з механiкамi аэрадрома Лабэргам, Маршалем i Абгралем я спрабаваў выкупiць Барка, але маўрам не штодня трапляюцца эўрапейцы, якiя пагалiлiся б на раба. I яны карыстаюцца выпадкам:
- Давайце дваццаць тысяч франкаў.
- Ты смяешся?
- А ты зiрнi, якiя ў яго дужыя рукi...
Гэтак прамiнула яшчэ некалькi месяцаў. Нарэшце дамаганнi маўраў паменшылiся, i я, напiсаўшы сваiм сябрам у Францыю i заручыўшыся iхняй падтрымкай, нарэшце ўбачыў, што здолею выкупiць старога Барка.
Што гэта былi за перагаворы! Яны цягнулiся цэлы тыдзень. Мы вялi iх, пасеўшы ў кружок на пяску, пятнаццаць маўраў i я. Адзiн сябар уласнiка, якi быў i маiм сябрам, Зiн Ульд Ратары, шэльма, спатайка дапамагаў мне.
- Прадай, ты ўсё роўна страцiш яго, - раiў ён гаспадару па маёй падказцы. - Ён хворы. Хвароба пакуль нябачная, але яна ўжо сядзiць унутры. Некалi ён у адначассе распухне i сканае. Не марудзь. Прадавай яго французу.
Я паабяцаў узнагароду яшчэ аднаму галаварэзу - Рагi, калi ён дапаможа мне спраўдзiць пакупку, i Рагi таксама спакушаў уласнiка:
- За грошы ты накупiш вярблюдаў, ружжаў i патронаў. I зможаш сабраць атрад i пайсцi вайной на французаў. Тады ты прывядзеш з Атара трох-чатырох свежанькiх рабоў. Збаўся ад гэтага старога.
I мне прадалi Барка. Цэлы тыдзень я трымаў яго пад замком у нашым бараку, бо калi б ён у чаканнi самалёта блукаў па волi, маўры маглi зноў злавiць яго i перапрадаць далей.
Але я вызвалiў яго з рабства. Гэта была яшчэ адна ўрачыстая цырымонiя. На яе сабралiся марабут, былы ўласнiк i Iбрагiм, джубiйскi каiд. Гэтыя трое пiратаў, якiя толькi дзеля таго, каб пасмяяцца з мяне, з задавальненнем перарэзалi б яму горла за дваццаць метраў ад форта, цёпла абнялi яго i падпiсалi афiцыйны дакумент.
- Цяпер ты нам сын.
Гэта значыць, i мне, згодна закону.
I Барк перацалаваў усiх сваiх бацькоў.
Да самага адлёту ён жыў у нашым бараку, але гэта было прыемнае зняволенне. Сто разоў на дзень у думках перажываў ён сваё нескладанае падарожжа: як ён выйдзе з самалёта ў Агадзiры, як на тым аэрадроме яму дадуць бiлет на аўтакар да Маракеша. Барк гуляў у вольнага чалавека, як дзiця гуляе ў даследавальнiка: гэтае вяртанне да жыцця, гэты аўтакар, гэтыя натоўпы людзей, гэтыя гарады, якiя ён хутка ўбачыць зноў...
Да мяне прыйшоў Лаберг, пасланы Маршалем i Абгралем. Нельга дапусцiць, каб Барк памiраў з голаду, прыляцеўшы на радзiму. Яны сабралi да яго тысячу франкаў: каб Барку было на што жыць, пакуль знойдзе сабе работу.
I я мiжволi прыгадаў старых пань з сентыментальных раманаў, якiя "займаюцца мiласэрнасцю", раскашэльваюцца на дваццаць франкаў i патрабуюць удзячнасцi. Авiямеханiкi Лаберг, Маршаль i Абграль, даючы тысячу, не займалiся мiласэрнасцю i яшчэ меней патрабавалi ўдзячнасцi. I не з жалоты, як тыя разлетуцененыя пра шчасце старыя панi, рабiлi яны так. Проста яны садзейнiчалi таму, каб чалавеку была вернута яго чалавечая годнасць. Бо яны выдатна ведалi, што, як толькi пройдзе ап'яненне ад вяртання на радзiму, найпершай вернай сяброўкай, якая наведае Барка, будзе галеча i што не прамiне i трох месяцаў, як ён будзе вымушаны знясiльвацца на якой-небудзь чыгунцы, выварочваючы старыя шпалы. Ён будзе ўжо не такi шчаслiвы, як цяпер у пустынi побач з намi. Але ён меў права быць самiм сабой i жыць сярод сваiх блiзкiх.
- Ну, дружа Барк, адпраўляйся i будзь чалавекам.
Самалёт дрыжаў ад вiбрацыi, гатовы ўзляцець. Барк апошнi раз абвёў вачыма бязмежную пустэльню вакол Кап-Джубi. Каля двухсот маўраў сабралася ля самалёта, каб пабачыць, якi выраз твару набывае раб на парозе новага жыцця. Калi б толькi здарылася вымушаная пасадка, яны б адправiлi яго куды далей.
На развiтанне мы махаем рукамi нашаму пяцiдзесяцiгадоваму нованароджанаму, трошкi ўсхваляваныя гэтым адпусканнем яго ў свет.
- Бывай, Барк!
- Не!
- Як - не?
- Не. Я Магамет бен Лаўсiн!
Апошнiя весткi пра яго мы атрымалi ад араба Абдалы, якi па нашай просьбе суправаджаў Барка да Агадзiра.
Аўтакар адпраўляўся толькi вечарам, Барк, такiм чынам, меў у сваiм распараджэннi цэлы дзень. Спярша ён так доўга i моўчкi блукаў па маленькiм гарадку, што Абдала заўважыў ягоную ўстрывожанасць i здзiвiўся:
- Што з табой?
- Нiчога...
Барк разгубiўся ад гэтай раптоўнай, бязмежнай волi i яшчэ не адчуваў, што ўваскрэс. Яго перапаўняла глухое шчасце, але за гэтым шчасцем ён не выяўляў у сабе нiякiх перамен, сёння ён - усё той жа Барк, што i ўчора. Аднак цяпер ён нароўнi з iншымi людзьмi дзялiў i гэтае сонца, i права сесцi тут, пад гэтай павеццю арабскага кафэ. Ён сеў. Ён заказаў чаю Абдале i сабе. Гэта быў яго першы ўчынак валадара, а не раба, i гэтая ўлада павiнна была пераўтварыць яго. Але афiцыянт налiў яму чаю без усялякага здзiўлення, нiбыта гэта быў сама звычайны ўчынак. Ён не адчуваў, што, налiваючы гарбату, ганаруе вольнага чалавека.
- Пойдзем адсюль, - сказаў Барк.
Яны паднялiся да Касбе - квартал гэты пануе над Агадзiрам.
Да iх падышлi зграбненькiя берберскiя танцоўшчыцы. Яны выказвалi столькi прыручанай лагоды, што Барк адразу акрыяў, яму здалося - самi таго не ведаючы, яны вiталi яго вяртанне да жыцця. Яны ўзялi яго за руку i прапанавалi чаю але гэтак жа ветла i сардэчна прынялi б яны i любога iншага. Барку захацелася расказаць iм пра сваё адраджэнне. Яны слухалi i пяшчотна ўсмiхалiся. Яны радавалiся таму, што быў рады ён. Каб канчаткова заваражыць iх, ён дадаў: "Я Магамет бен Лаўсiн". Але гэта iх не ўразiла. У кожнага чалавека ёсць iмя, i шмат хто вяртаецца богведама адкуль...
Ён зноў пацягнуў Абдалу ў горад. Ён сноўдаўся каля жыдоўскiх крамак, i глядзеў на мора, i думаў, што вось ён можа пайсцi ў любым накiрунку, што ён вольны... Але гэтая воля прыносiла яму горыч: яна выявiла, у якой ступенi не хапала яму повязяў са светам.
Мiма праходзiла дзiця. Барк ласкава пагладзiў яго па шчацэ. Дзiця ўсмiхнулася. Гэта быў не гаспадарскi сынок, перад якiм трэба лiслiвiць. Гэта быў нечы заморак, якому Барк аддаваў сваю шчырую ласку. I хлапчанятка ўсмiхнулася. Менавiта гэтае хлапчанятка абудзiла Барка да жыцця, яно ўсмiхнулася - i вось Барк адчуў, што пачынае нешта значыць у гэтым свеце. Нешта стала праясняцца, i ён закрочыў упэўнена i хутка.
- Што ты шукаеш? - пытаўся Абдала.
- Нiчога, - адказваў Барк.
Але калi на рагу адной з вулiц ён натыкнуўся на чародку дзятвы, занятай гульнёй, ён спынiўся. Вось яно. Ён моўчкi паглядзеў на iх. Потым кiнуўся да жыдоўскiх крамак i вярнуўся з бярэмем пакункаў. Абдала ўзлаваўся:
- Дурню, паберажы грошы!
Але Барк ужо нiчога не чуў. Ён урачыста, па аднаму, падзываў да сябе дзяцей, i маленькiя ручаняты пацягнулiся да цацак, бранзалетак i вышываных золатам пантофлiкаў. I кожнае дзiця, завалодаўшы сваiм скарбам, адразу ж дзiкавата ўцякала.
Але на змену iм набеглi iншыя агадзiрскiя дзецi: Барк апрануў i iх у залатыя пантофлiкi. Вестка пра гэта маланкава разнеслася па ўскраiнах Агадзiра, i вось ужо ўся чыста дзятва ўсхапiлася на ногi i з воклiчамi рынулася да чорнага бога i, тузаючы яго бедную апратку раба, запатрабавала сваю долю. Барк абанкручваўся. На думку Абдалы, Барк "ад радасцi звар'яцеў". Але, па-мойму, справа не ў тым, што Барк хацеў падзялiцца лiшкам уласнай радасцi.
