Антуан Сент-Экзюпери - Планета людзей (на белорусском языке)
На гэты раз мы павячэралi ў форце, i камендант павёў нас палюбавацца яго садам. З Францыi за чатыры тысячы кiламетраў яму прыслалi тры скрынкi з сама сапраўднай зямлёй. У скрынках раслi тры зялёныя калiўцы, i мы лашчылi iх пальцамi, быццам пярлiнкi. Капiтан, гаворачы пра iх, кажа: "Гэта мой парк".
А калi ўзнiмаецца пясчаны вецер, якi высушвае ўсё дазвання, парк пераносяць у склеп.
Мы жывём за кiламетр ад форта i вяртаемся пасля вячэры дадому пры святле поўнi. Ад месячнага святла пясок ружовы. Мы адчуваем сваю галечу, але пясок ружовы. А воклiк вартавога надае свету нейкую ўсхваляваную прыўзнятасць. Гэта сама Сахара палохаецца нашых ценяў i правярае, хто iдзе, таму што дзесьцi блукае атрад няскораных арабаў.
У воклiку вартавога чуюцца ўсе галасы пустынi. Пустыня перастае быць нежылым домам: маўрытанскi караван - як магнiт уначы.
Здавалася б, мы ў бяспецы. То дзiва! Хвароба, няшчасны выпадак, разбойнiцкi атрад - што толькi нам не пагражае! Чалавек - наземная мiшэнь для патаемных снайпераў. I вартавы сенегалец, як прарок, напамiнае нам пра гэта.
- Французы! - адказваем мы i праходзiм мiма чорнага анёла. I нам лягчэй дыхаецца. Колькi годнасцi надала нам гэтая пагроза... Яна яшчэ такая далёкая, такая няспешная, такая прытупленая неабсяжнасцю пяскоў: алё свет ужо выначыўся, свет ужо не ранейшы. Яна стала насцярожанай, гэтая пустыня. Нейкi няведама дзе блукаючы атрад паўночна-афрыканскай кавалерыi, якi так нiколi i не дабярэцца сюды, надае ёй узнёслую велiч.
Адзiнаццатая гадзiна вечара. З радыёвузла прыходзiць Люка i кажа, што апоўначы прыбывае самалёт з Дакара. На борце ўсё ў парадку. У нуль гадзiн дзесяць пошту перагрузяць ужо ў маю машыну, i я палячу на поўнач. Я старанна галюся перад асколкам люстэрка. Час ад часу, закруцiўшы вакол шыi сурвэтку, я падыходжу да дзвярэй i азiраю голыя пяскi: пагода добрая, але вецер сцiхае. Я вяртаюся да люстэрка. Ёсць над чым падумаць. Калi вецер, якi дзьмуў месяц за месяцам, раптам сцiхае, у небе часам усчынаецца сапраўдны вэрхал. Але пара збiрацца: сiгнальныя лiхтарыкi прывязаны да рэменя, планшэт i алоўкi пры мне. Iду да Неры, якi сёння будзе маiм бартавым радыстам. Ён таксама голiцца. "Ну як?" - пытаюся. Пакуль усё ў парадку. Гэтыя папярэднiя дзеяннi сама нескладаныя з усяго палёту. Нечакана я чую нейкi лёгкi хруст: аб мой лiхтарык б'ецца страказа. I чамусьцi ёкнула сэрца.
Я зноў выходжу i азiраюся: усё спакойна. Скала на ўскрайку форта вырысоўваецца на фоне неба выразна, як удзень. Над пустыняй пануе глыбокая цiшыня дагледжанага дома. Ды вось на мой лiхтарык налятаюць зялёны матылёк i дзве страказы. I мною зноў завалодвае нейкае глухое, цьмянае, ледзь улоўнае прадчуванне цi то радасцi, цi то страху. Нехта з далёкай далечы загаворвае са мною. Што гэта, iнстынкт? Выходжу яшчэ раз: вецер сцiх канчаткова. Па-ранейшаму прахалодна. Але я папярэджаны ўжо. Мне здаецца, я здагадваюся, так, я ўжо здагадваюся, што павiнна адбыцца. Цi не памыляюся я? Нi неба, нi пясок яшчэ не падалi мне анiякага знаку, але са мной пагаварылi дзве страказы, дзве страказы i зялёны матылёк.
Я падымаюся на бархан i сядаю тварам да ўсходу. Калi я не памыляюся, "яно" не забавiцца. Што шукалi яны, гэтыя стракозы, тут, за сотнi кiламетраў ад унутраных аазiсаў? Дробныя абломкi, выкiнутыя хвалямi на бераг, сведчаць, што ў моры шалее цыклон. Гэтаксама i гэтыя кузуркi папярэджваюць мяне, што насоўваецца пясчаная бура; бура iдзе з усходу, i яна ўжо вытурыла з далёкiх пальмавых гаёў iхнiя зялёныя матылькi. Яе пена ўжо дакацiлася да мяне. I ўрачыста, бо ён сам доказ гэтага, i ўрачыста, бо ён сам глухая грозьба, i ўрачыста, бо ён тоiць буру - падымаецца ўсходнi вецер. Яго слабое дыханне яшчэ ледзьве-ледзь дасягае мяне. Я - сама аддалены бераг, якi лiзнула хваля. За дваццаць метраў за мной не варухнулася нiводная павуцiнка. Вецер толькi раз горача дыхнуў на мяне, адным-адзiны раз ахiнуў нейкай нежывою ласкай. Але я ўжо ведаю, што праз некалькi секунд Сахара перавядзе дыханне i ўздыхне зноў. Што хвiлiны праз тры захвалюецца ўказальнiк ветру на нашым ангары. А яшчэ хвiлiн праз дзесяць хмары пяску запалоняць усю прастору. А мы ўсё-такi рынемся ў гэтае пекла, у гэты агнявы вiд пустынi.
Але я ўзрушаны зусiм не гэтым. Мяне напаўняе нейкай дзiкунскай радасцю тое, што я з паўслова зразумеў зашыфраванае пасланне, што я, як першабытны чалавек, здолеў разгадаць гэты штрышок, якiм ледзь улоўна прасiгналiзавала пра свой прыход наступнасць, што я змог прачытаць яе нарастаючае шаленства ў трапятлiвых крылцах страказы.
4
У Сахары мы сутыкалiся з няскоранымi плямёнамi. Час ад часу яны з'яўлялiся з такiх глыбiнь пустынi, куды мы не мелi доступу, мы толькi праляталi над iмi; а маўры адважвалiся прыходзiць нават у форты - Джубi цi ў Сiснерос, куплялi там цукар цi гарбату i зноў таямнiча знiкалi. I мы, па магчымасцi, спрабавалi прыручыць хоць каго-небудзь з iхняга асяроддзя.
Калi гэта былi аўтарытэтныя важакi, мы, са згоды дырэкцыi авiялiнii, часам бралi iх на борт самалёта, каб паказаць iм свет. Неабходна было збiць з iх пыху, таму што яны, хутчэй з пагарды, чым з нянавiсцi, забiвалi палонных. Калi яны сустракалiся з намi паблiзу форта, яны нават не лаялi нас. Яны адварочвалiся ад нас i плявалiся. Гэтая пыхлiвасць зыходзiла ад iлюзii iх уласнай магутнасцi. Колькi iх, важакоў атрада ў тры сотнi ружжаў, казалi мне: "Скажы дзякуй, што да тваёй Францыi болей ста дзён хады..."
I мы ўстройвалi iм прагулянкi, i сталася так, што трое з iх нават пабывалi ў гэтай невядомай iм Францыi. Яны былi супляменнiкi тых, якiя, неяк трапiўшы са мной у Сенегал, заплакалi, убачыўшы там дрэвы.
Потым я зноў наведаў iх шатры i пачуў, як яны з захапленнем расказвалi пра мюзiк-холы, дзе танцуюць сярод кветак аголеныя жанчыны. Гэтыя людзi нiколi не бачылi нi дрэва, нi фантана, нi ружы, яны толькi з Карана ведалi пра iснаванне садоў, дзе струменяць ручаi, таму тыя сады i называюцца раем. Гэты рай з яго раскошнымi палоннiцамi купляецца дарагой цаной: трыццаць гадоў маркоты i галечы - i пасля горкая смерць у пясках ад кулi iншавера. Але Бог ашуквае маўраў, таму што ад французаў, якiм падораны ўсе гэтыя скарбы, ён не патрабуе нiякай адплаты - нi смагi, нi смерцi. Вось чаму яны цяпер у такiм задуменнi, гэтыя старыя важакi. Вось чаму, азiраючы пустынныя абшары Сахары, якая распасцiраецца вакол шатроў i да самай смерцi будзе адпускаць iм такiя мiзэрныя радасцi, яны не могуць утрымацца ад прызнанняў:
- Знаеш... ваш французскi бог... Ён куды велiкадушнейшы, чым бог маўраў!
За некалькi тыдняў перад гэтым iх вазiлi ў Савойю. Праважаты падвёў iх да цяжкага, бурлiвага, як вiтая калона, вадаспада.
- Пакаштуйце, - прапанаваў iм праважаты.
Гэта была сапраўдная пiтная вада. Вада! Колькi дзён хады патрабуецца тут, у пустынi, каб дабрацца да блiжэйшага калодзежа, а калi знойдзеш яго, колькi часу трэба выграбаць пясок, якiм забiты гэты калодзеж, пакуль дакапаешся да тванi, ад якой патыхае мачой вярблюдаў! Вада! У Кап-Джубi, у Сiснеросе, у Порт-Эцьене маўрытанскiя дзецi выпрошваюць не манетку - з бляшанкай у руках яны выпрошваюць вады:
- Дай трошкi вады, дай...
- Дам, калi будзеш разумнiк.
Вада тут даражэй золата, маленечкая кропля вады высякае з пяску зялёную iскрынку травянога калiўца. Калi дзе-кольвечы выпадае дождж, уся Сахара прыходзiць у рух. Плямёны перасяляюцца за трыста кiламетраў - туды, дзе цяпер вырасце трава... I гэтая вада, такая скупая, што за дзесяць апошнiх гадоў яна нi кропелькай не пралiлася над Порт-Эцьенам, бурлiла там так, быццам з гiганцкай прабiтай цыстэрны вылiвалiся водныя запасы ўсяго свету.
- Нам пара, - казаў праважаты.
Але яны не зварухнулiся.
- Пачакай...
I замоўклi, i засяроджана, анямела глядзелi на гэтае бясконцае ўрачыстае таiнства. Само жыццё, сама жывая кроў, без якой няма чалавека, вывяргалася з вантробаў гары. За адну секунду яе вылiвалася столькi, што хапiла б ажывiць цэлыя караваны, якiя, п'яныя ад смагi, навекi канулi ў бяздонне саланчакоў i мiражоў. Тут праяўляў сябе сам Бог: немагчыма было адвярнуцца ад яго. Бог раскрыў бездань нябесную, каб паказаць сваю магутнасць: трое маўраў стаялi як укопаныя.
- Ну на што тут глядзець? Хадзем...
- Трэба пачакаць.
- Чаго пачакаць?
- Пакуль вада скончыцца.
Яны хацелi дачакацца, калi богу набрыдне яго вар'яцтва. Ён неўзабаве схамянецца, ён скупы.
- Але гэтая вада льецца ўжо сотнi гадоў!..
У гэты вечар яны не ўспамiнаюць пра вадаспад. Ёсць цуды, пра якiя лепей маўчаць. Лепей нават не думаць пра iх, iнакш увогуле перастанеш што-небудзь разумець. Iнакш можна засумнявацца ў самiм Богу...
- Знаеш, ваш французскi бог...
Але я добра ведаю iх, маiх дзiкiх сяброў. Вера iх пахiснулася, няўпэўненыя i разгубленыя, зараз яны амаль гатовы скарыцца. Яны ўжо мараць, каб французскае iнтэнданцтва забяспечыла iх ячменем, а нашы сахарскiя часцi ўзялi iх пад сваю ахову. I гэта праўда, нарэшце скарыўшыся, яны б выгадалi ў матэрыяльных дабротах.
Але гэтыя трое адной крывi з Эль Мамунам, эмiрам трарзаў. (Баюся, што блытаю ягонае iмя.)
Я пазнаёмiўся з iм, калi ён быў нашым падданым. Адзначаны ўрадавымi ўзнагародамi за аказаныя паслугi, шчодра адораны камендантамi крэпасцей i паважаны плямёнамi, ён жыў, здавалася б, у сама поўным дастатку. Але аднойчы ноччу, калi нiкому i ў галаву не магло прыйсцi такое, ён перарэзаў афiцэраў, якiх праводзiў цераз пустыню, захапiў вярблюдаў, зброю i далучыўся да няскораных плямёнаў.
