Неизвестно - Блакит
Прачытаўшы мой верш памяці Міхася Васілька, наш рэдактар распарадзіўся зьняць што-небудзь з ужо зьвярстанага нумара і паставіць яго туды...
Той 1960 год быў надзвычай багаты на важныя падзеі ў маім жыцьці. Гэта і вяртаньне з арміі, і паступленьне на вучобу ва ўніверсітэт, і страта паважанага, амаль што роднага чалавека, якім быў для мяне Міхась Васілёк, і нечаканы кар’ерны узьлёт з трохі дэтэктыўным прысмакам...
Неяк позна восеньскім вечарам мяне пабудзілі, паднялі з ложку настойлівыя, патрабавальныя стукі ў акно. Хто там, што здарылася?! Пад акном стаяў Мікола Каралёў, намесьнік рэдактара жалудоцкай раёнкі, і незнаёмы мне чалавек.
– Адчыняй! – загадаў Мікола. – І калі, насьпех нацягнуўшы штаны і кашулю, упусьціў іх, паказаў на мяне: – Ну во ён самы... – І прадставіў незнаёмца: – Абрам Данілавіч Змудзяк, рэдактар жалудоцкай “За Радзіму”, твой новы шэф... Яшчэ ня скінушы з сябе астаткі сну, я нічога не зразумеў. Каралёў працягнуў мне паперку:
– Чытай...
Прачытаў, працёр вочы, не магу зразумець – на фірменным бланку абкаму партыі за подпісам сакратара па ідэалогіі: “Секретарю Желудокского райкома КП Белоруссии товарищу Николаенкову. В Ваше распоряжение направляется Болтач Валентин Владимирович для использования его в должности заместителя редактора районной газеты”... Нейкі розыгрыш ці што? Ды-ы абкамаўскі бланк, абкамаўская пячатка, з такімі рэчамі не жартуюць...
– А ты куды? – пытаюся ў Міколы.
– З сёньняшняга дня – загадчык аддзелу прапаганды райкаму... Так што тры дні на зборы – і ўпрагайся ў работу...
– Як так? – пытаюся разгублена. – Не пагаварыўшы, не спытаўшы згоды...
– Партыя сказала: трэба, камуніст адказвае: ёсьць! – падміргнуў з гарэзьлівай усьмешкай Мікола...
Во гэтак і адбыўся мой кар’ерны скачок з радавога літраба ў намесьнікі рэдактара. А па вялікім рахунку зроблены пачатак, калі ў цябе ня надта пытаюцца, хочаш ты ці ня хочаш, тваім лёсам пачынае распараджацца партыя. Праўда, можна ўперціся, як баран у новыя вароты, калі ёсьць жаданьне, каб на цябе махнулі рукой, задавальняе персьпектыва бязвыездна дасядзець да пенсіі літрабом, у лепшым выпадку загадчыкам аддзелу ў сваёй раёнцы.
Пераязджаць у Жалудок, дакладней – пакідаць сваю родную рэдакцыю, калегаў, з якімі гэтак шчыра здружыліся-спрацаваліся, вельмі ж не хацелася. Першым, да каго зайшоў параіцца раніцай і паказаў абкамаўскае накіраваньне, быў Фядотаў. Аказалася, ён ужо ведаў – пры ім учора пад вечар рэдактару званіў з абкаму загадчык сектару друку Русаковіч. Іван Пятровіч трохі паўпіраўся: мы ледзь ці ня год трымалі для яго вакансію, планавалі ў бліжэйшы час прызначыць загадчыкам аддзелу, а вы знайшлі сякеру пад лаўкай, але ў рэшце рэшт здаўся – надта ж важкае вылучэньне. Шкада, канечне, разважыў Уладзімір Мікалаевіч, але табе і насамрэч расьці трэба. Змудзяк – мужык харошы, Мікола – райкамаўскі начальнік, дый брата Міхаіла ты ведаеш. У крыўду не дадуць... І Жалудок зусім побач, у нейкіх дваццаці кіламетрах, лічы, прыгарад Шчучына... Так што будзем бачыцца-сустракацца...
Тое, што рэдактар ужо ведае пра маё вылучэньне, мусіла трохі спрасьціць нашую гаворку, хоць усё роўна адчуваў перад ім незразумелую віну і ніякаватасьць. Іван Пятровіч быў чалавек прамы і адкрыты, часам рэзкі і грубаваты, але адходлівы і справядлівы, зла не трымаў за пазухай, за што яго паважалі і любілі... Шчыра расказаў, што дзеецца ў мяне на душы, і ён паглядзеў з разуменьнем, супакоіў: ты ж не бяжыш на літрабаўскую пасаду ў Гродна, Ліду, ці Слонім альбо Навагрудак. А для цябе гэта выдатны старт, і я рады, хоць, канечне, разьвітвацца шкада... Дый едзеш ня к чорту на выселкі куды-небудзь у Іўе ці Астравец... Тады газеты, як і раёны, розьніліся па катэгорыях і, адпаведна, па перыядычнасьці, штатах, акладах, ганарарным фондзе. Катэгорыя, натуральна, вызначала і прэстыжнасьць выданьня. Адно Ліда, другое Слонім, Навагрудак, Ваўкавыск, Шчучын і трэцяе Іўе ці Зэльва, пра якія ў кіруючых наменклатурных колах хадзіла пагаворка: Бог стварыў неба і землю, а чорт – Іўе і Зэльву. Жалудок па катэгорыі быў нараўне з тымі ж Іўем, Зэльвай, Астраўцом, Радуньню, Воранавам, але ня гэта мяне тады хвалявала. Непакоіла: як сустрэнуць, як успрымуць, як паставяцца ў калектыве да маладога, жоўтаротага намесьніка рэдактара, які ня мае нават незакончанай вышэйшай адукацыі, а ў рэдакцыі – людзі пераважна сталага веку, багатага жыцьцёвага вопыту, са шматгадовай газетнай практыкай?
Але ў творчых калектывах усё значна прасьцей: мяркуюць не па ўзросьце і пасадзе, а па тым, што ты можаш. А я сёе-тое ўмеў, дый энергіі было хоць адбаўляй. І калі ў газеце бесьперапыннай плыньню пайшлі матэрыялы ў розных жанрах, асабліва пасьля амаль на ўсю паласу вершаванага сатырычна-гумарыстычнага рэйду пад колішняй астрашкоўскай запеўкай “Няхай злуецца той, каму няміла...” пра парадкі ў райбыткамбінаце, нават такія газетныя аксакалы, як загадчыкі аддзелаў Восіпаў і Хілько, пачалі ставіцца паважна, прыслухоўвацца і прымаць любую заўвагу ці праўку. Словам, стаў пачуваць сябе ў новай ролі свабодна і камфортна. Таму спрыялі і добрыя, даверчыя, таварыскія стасункі з рэдактарам Абрамам Данілавічам, якія ў нас склаліся адразу ж, у многім дзякуючы Міколу Каралёву. За нейкі месяц на амаль новенькім К-740, які перайшоў у маё аднаасобнае карыстаньне, паколькі ніхто ў рэдакцыі вадзіць яго ня ўмеў, а рэдактар карыстаўся старэнькім “Масквічом”, аб’ехаў увесь раён, у тым ліку пакалясіў і па трохі знаёмых лясных дарогах у занямоньні, дзе некалі бывалі з Уладзімірам Фядотавым зьбіраючы матэрыял да ягонай кнігі “Мёртвыя застаюцца жывымі”, пазнаёміўся з кіраўнікамі калгасаў і саўгасаў. У раёне было нямала моцных гаспадарак, значна больш, чым у Шчучынскім, шмат старшыняў сапраўдных народных самародкаў, як Міхаіл Іванавіч Буча ў вёсцы Дзікушакі, які пазьней стане адным з галоўных прататыпаў Кунцэвіча ў “Шануй імя сваё”. Такіх, як Мікалай Манікала, які выдатна гаспадарыў у занёманскім калгасе на пясочках і палянах, а потым, калі перакінулі ў дабіты да ручкі калгас у Гасьцілаўцах, і яго за нейкі год вывеў у людзі. Прастаршыняваў ён тут амаль паўстагоддзя, сустракаліся з ім ня раз у розныя гады і пры розных абставінах. Ці прадстаўнічы, рашучы данскі казак Канцадалаў, які ледзь-ледзь не атрымаў Зорку Героя. А якую фірменную данскую юшку ён умеў варыць! Ці сын сонечнай Адыгеі Аслан Чухо, які ўжо ў тыя гады ўмудраўся на вялікіх плошчах вырочваць кукурузу ня толькі на зерне, але і на насеньне. А ягоны сакратар партарганізацыі па прозьвішчы Груца быў увогуле чалавек з неспасьцігальнымі здольнасьцямі. Калі расказвалі – нізашто не хацеў даваць веры, пакуль на свае вочы не пабачыў, як ён нырае ў Нёман і вынырвае з ладнай рыбінай у кожнай руцэ А іншы раз дык яшчэ адну трымае ў зубах. Два-тры ныркі – і ёсьць на ўварыстую юшку.
Тады пра сталоўкі ў вёсках ніхто ня ведаў, таму, звычайна, старшыні мелі чысты дом з акуратнай і ўмелай гаспадыняй, якой выдзялялі прадукты ці плацілі, і сюды вадзілі падсілкавацца камандзіровачнікаў сярэдняй рукі. Высокіх і шаноўных гасьцей старшыня ці сакратар партарганізацыі запрашалі да сябе дадому, а летам часьцей за ўсё арганізоўвалі пікнічок з наварыстай юшкай на прыродзе ў ціхай маляўнічай мясьціне, даўно аблюбаванай для гэтай мэты...
Чаго-чаго, а рэдкай прыгажосьці мясьцінаў і краявідаў у раёне хапала. Ад лідскай Беліцы на паўднёвым усходзе да шчучынскіх Ракавіч на паўночным захадзе больш за пяцьдзесят кіламетраў па краі раёна працякаў тады паўнаводны, багаты на розную рыбу Нёман з дубовымі гаямі і заліўнымі лугамі па берагах. Рыбай кішэлі сярэдняй велічыні Дзітва і Лебяда, усе маленькія ручаі і ручаінкі, дзе можна было парыбаліць на стронгу, налавіць ракаў. Ну і канечне ж, аж дых займалі стройныя жоўтастволыя сосны Ліпічанскай пушчы, дзе восеньню высыпала літое карычневапузае, чорнагаловае баравіччо...
Як без ахвоты ехаў у Жалудок, так быў задаволены, рады, нават шчасьлівы, што прыехаў – мусіць, заўсёды так бывае. Зрабіў нечаканае адкрыцьцё: а жыць і працаваць у маленькім гарадку, дзе кожны кожнага ведае, дзе ты заўсёды ва ўсіх на віду, куды цікавей, чым у гарадской абязьлічцы. А галоўнае – тут была зусім іншая службовая атмасфера з больш шчырымі і цёплымі, пазбаўленымі інтрыжак і недобразычліўства стасункамі між людзьмі, у якой кожны пачуваў абсалютна натуральна, як рыба ў вадзе. Ва ўсякім разе я адчуваў сябе тут менавіта так, меў поўную свабоду дзеяньня, канечне ж, у межах літаўскага “Перечня”, установак ЦК КПСС і ўказаньняў райкаму партыі, якія пры добрым паразуменьні з ягоным начальствам можна было і безпакаранна праігнараваць альбо разумна абыйсьці. Рэдактар быў чалавек вельмі заняты – толькі першы сакратар райкаму і ён засядалі і на бюро, і на выканкаме, а тады было нормай, што гэтыя доўгія на ўвесь дзень пасяджэньні праводзіліся па разу, а то і па два разы на тыдзень. Да ўсяго як член бюро райкаму і выканкаму райсавету ён меў замацаваны калгас, за які як упаўнаважаны адказваў галавой і партбілетам. А яшчэ ў Абрама Данілавіча была і на ўсё жыцьцё засталася неадольная звычка корпацца ў машыне, за што меў вечныя канфлікты з жонкай Тацянай Іванаўнай – дужа экспрэсіўнай, але мілейшай і дабрэйшай душы кабетай. Ён мог доўгімі гадзінамі нешта прыкручваць, адкручваць у дабітым да ручкі рэдакцыйным “Масквічы”, каб раз выехаць, а потым зноў пачынаць нешта прымяраць-падкручваць, вяртацца дамоў ў забруджанай, замасьленай адзежыне, чарговы раз атрымліваць ад жонкі на арэхі, якія адскоквалі ад яго, як гарох ад сьцяны. А мне дык падабалася і ягоная занятасьць, і прадастаўленая мне самастойнасьць. Бадай, нідзе і ніколі больш не працавалася так узьнёсла, з такім імпэтам, натхненьнем і самааддачай, імкненьнем самарэалізаваца, як тут. І ў калектыве, і ў раённага начальства, і ў гаспадарнікаў адчуваў да сябе добрае, прыязнае стаўленьне, быў дапушчаны да раённай кіруючай эліты ці, як сказаў сёньняшні народны класік, у “узкий круг ограниченых людей”...
