Неизвестно - Мама
У цэху пахла тытунём. Гэта не пах тытунёвага дыму - гэта свежы пах сухога тытуню, які я і дагэтуль памятаю, памятаю носам. Мама ніколі не курыла сама - не куру і я. Так выйшла. Калі я быў у шостым ці сёмым, не памятаю, класе, яна пасадзіла мяне перад сабой.
— Курыш?
— Не.
— А хлопцы ў класе?
Двое курылі. Але мама была старшынёй бацькоўскага камітэта школы, і прасцей было адразу пайсці і напаклёпнічаць дырэктару. Я маўчаў.
— Зразумела. Вось, стаўлю пачак у сервант. Захочаш курыць - вазьмі цыгарэту. Яны папросяць - вазьмі, колькі трэба, і аднясі.
Той пачак гарадзенскага “Космасу”, самых дарагіх тады цыгарэт, прастаяў да канца дзясятага класа. Мама дэманстратыўна зняла яго са шкляной паліцы:
— Цяпер сам за сябе адказваеш. Хочаш - куры.
.Я праходзіў у цэх услед за цёткай Зінай ці цёткай Лідай. Мама сядзела разам з іншымі майстрамі ў шкляным пакоі, дзе шум працуючых машынаў быў менш чутны. Яна размаўляла па тэлефоне. Захавалася фатаграфія тых часоў, дзе яна размаўляла па тэлефоне. Але мне заўсёды здавалася, што ў цэху, калі я прыходзіў, яна працягвала нейкую вечную размову. Потым пакідала слухаўку і запытальна глядзела на мяне:
— Ну?
— Дай рубель. Кнігі прывезлі.
Мама ведала: серада - значыць, прывоз быў. Удакладніўшы, якую менавіта кнігу гэтым разам я збіраюся купіць, яна давала мне неабходную суму. І я, шчаслівы, бег у “сваю” краму.
Раз на год, пасля заканчэння чарговага класа, яна рабіла мне падарунак. Гэта мог быць, напрыклад, рыжскі бабінавы магнітафон “Дайна” з вынесеным мікрафонам і велізарнымі, як мне здавалася, шпулькамі з плёнкай. Я спаліў яго ў першы ж вечар, калі мама была ў другой змене: утыркнуў у разетку не шнур, а перахаднік да тэлевізара, з двума латуннымі наканечнікамі, што боўталіся на дроціках. “Дайна” задыміла, і я ледзь паспеў выдраць перахаднік.
Іншым разам мама набыла мне стэрэапрайгравальнік з дзвюма раскошнымі, як мне здавалася, калонкамі, і ўсялякія дзіцячыя кружэлкі. Асабліва я любіў слухаць “Карлсана” з чароўным Ліцвінавым у галоўнай ролі, і “Мюнхаўзэна” з Плятам і Цейцам. Плят і Цейц самі падаваліся мне казачнымі персанажамі, але я ўжо ведаў, хто такі Плят, а як выглядаў Цейц, не ведаю дагэтуль.
Але за ўсе гэтыя падарункі я павінен быў добра працаваць. Маёй працай была вучоба. Мама выкарыстоўвала прынцып гасразліку: жадаеш атрымаць падарунак - вучыся. А паколькі вучоба давалася мне лёгка, то я пачуваўся проста мільянерам без капейкі ў кішэні.
Улетку мама абавязкова вазіла мяне куды-небудзь. Гародня і сам па сабе здавалася мне велізарным светам, хоць цяпер я ўжо ведаю розніцу паміж ёй і, скажам, Токіа. Але тады любая паездка была вар'яцкай марай. За гады вучобы я двойчы пабываў у Ленінградзе, двойчы ў Маскве, у Кіеве, Вільні, Рызе, Мінску, Бярэсці. Мама сыходзіла ў адпачынак у жніўні - і мы сядалі ў аўтобус, які даваў фабкам яе цэху як вечнаму пераможцу сацспаборніцтва, і разам з іншымі - Міронавічамі, Сягоднікамі, Коўрахамі, Шаўчэнкамі - ехалі. Памятаю, як па дарозе, здаецца, у Кіеў, мы заначавалі ў полі - і прачнуліся ад фараў камбайнаў, якія выйшлі ўначы на ўборку.
Апошнім нашым сумесным падарожжам была паездка ў Маскву на зімовых вакацыях 1981 года. Мама ўгаварыла фабкам аплаціць нашаму класу, як лепшаму ў падшэфнай школе, квіткі на цягнік. Гэта была цалкам нявінная хітрасць: я збіраўся паступаць у ГИТИС на тэатразнаўства. Я нават прыйшоў у ГИТИС, узяў нейкую брашуру з правіламі і праграмамі. Але ўсё было дарма. Мама захварэла, і я застаўся ў Гародні.
Гэта было зразумела. У нас з ёй больш нікога не было. Толькі мы - адно ў аднога.
Бацькі свайго я не ведаю. Я імкнуўся не размаўляць з мамай на гэтую тэму. Мне было няёмка. Аднойчы ў двары я пабіўся з хлапчукамі, якія скакалі вакол і крычалі:
— А ў цябе таты няма!
— Ёсць, — плакаў я. - Толькі ён з намі не жыве!
— Няпраўда! - тут жа хтосьці запярэчыў мне. - Мой тата з намі не жыве, але ён да мяне прыходзіць!
Я маўчаў. Мне не было чаго сказаць...
Прыкладна за год да свайго пераезду з Гародні ў Мінск я спытаў яе:
— А хто мой тата?
Быў, здаецца, жнівень. Змярканне. Мы сядзелі без святла - толькі мігатлівы экран “Гарызонту” свяціўся на тле балконнага шкла.
— Табе дрэнна са мной? - спытала яна пасля доўгай, як у Джуліі Ламберт, паўзы.
— Не, але.
— Тады не пытай.
І я больш ні разу не спытаў.
Але тату я сабе ўяўляў. Як правіла, мне хацелася, каб ён быў такім, як хто-небудзь з мамчыных калегаў. Часам - дзядзька Вася Шаўчэнка, часам - дзядзька Ілля Растаргуеў. Гэта былі чужыя бацькі, а я хацеў свайго, але падобнага. Больш за ўсё я жадаў, каб ён быў падобны да дзядзькі Валодзі Сягодніка.
Дзядзька Валодзя, як я даведаўся значна пазней, быў адзін час сапраўды закаханы ў маму. Ва ўсё тым жа зялёным альбоме захаваўся здымак, дзе яны разам святкуюць Новы год. Яны былі б вельмі прыгожай парай.
— А чаму ты не выйшла за дзядзьку Валодзю?
— Ну, ён маўчун у маладосці быў. З ім было сумна. Калі б быў такі, як цяпер, — вядома, выйшла б.
I сёння я дакладна не ведаю, ці праўду яна казала тады. Але і пазней дзядзька Валодзя, ужо жанаты чалавек і галоўны механік цэха, трымаў над мамай сакрэтнае шэфства. Дагэтуль у мяне дома стаіць збіты ім маленькі зэдлічак - адмыслова для мяне. Калі мае шматлікія стрыечныя браты збіраліся ў нас, была бойка за права сядзець на ім. Мама і бабця раздымалі нас:
— Саша, аддай зэдлічак Вову (Віцю, Юрку, Толіку)! Яшчэ насядзішся.
Дзе ім было зразумець гэту дзіцячую рэўнасць уласніка, які імкнецца
зацвердзіцца ў сваіх правах менавіта цяпер - на вачах у гаманлівых стрыечных братоў, што выхопліваюць такую каштоўную “рухомасць”!..
Галоўным святам майго дзяцінства была першамайская дэманстрацыя. Зранку мама будзіла мяне, і мы ішлі на фабрыку. Там выбудоўвалася калона: наперадзе кіраўніцтва “тытунёўкі” на чале са страшэнна падобным ці да Хрушчова, ці да Чэрчыля Сяргеевым, потым - цэхі. Мамчын цэх, вечны пераможца, ішоў першым. Мама свяцілася, і ўсе вакол свяціліся бясконцай радасцю. Г еліем надзімаліся велізарныя, як мне тады здавалася, каляровыя шары. Іх прывязвалі на тонкія галінкі з маладзенькімі лісточкамі, а калі вясна была ранняй - то кветкамі чаромхі. Г раў акардэон, цётачка Ліда Бутрымовіч і цётачка Вера Кардабнёва ўсміхаліся, дзядзька Валодзя Сягоднік паліў цыгарэту. Павел Пятровіч Сяргееў абарочваўся:
— Валя, у цябе парадак? Тады пайшлі.
І калона рухалася наперад, з шарамі, кветкамі і транспарантамі. Кветкі былі з прыгожай папяроснай паперы, велізарныя, тэатральна цудоўныя. Іх пялёсткі накручвалі на алоўкі, каб надаць ім дадатковую кудлатасць. Я прыносіў часам некалькі такіх у школу.
Калона “тытуннікаў” праходзіла праз Стары мост, паварочвала на вуліцу Парыжскай Камуны, адтуль - праз Сацыялістычную - на Ажэшкі, паўз галоўны ў маім жыцці кінатэатр - “Чырвоная Зорка”. На Савецкай вуліцы ўтвараўся затор: калоны прадпрыемстваў і навучальных устаноў выбудоўваліся ў чаргу адпаведна месцам у сацспаборніцтве. “Тытунёўка” прыносіла вялікія грошы дзяржаве, але яна была “шкодным” прадпрыемствам, таму наперад яе не прапускалі. Мы стаялі ў заторы гадзіну, другую, вясёлыя і шчаслівыя. Мама смяялася і жартавала. Яна была яшчэ маладой - каля пяцідзесяці гадоў. Усё было наперадзе. Ці здавалася, што было наперадзе.
...Я не памятаю, калі пайшоў у адстаўку Сяргееў і на фабрыку прызначылі новага дырэктара - Ігара Іосіфавіча Багдановіча. Ён быў чалавекам з вышэйшай адукацыяй - старым бездыпломным сяргееўскім “кадрам” не дужа давяраў. І калі пры Сяргееве мама - старшы майстар цэха - была яго паўнаўладнай гаспадыняй, то Багдановіч яе адсунуў. Пасада начальніка цэха, якая патрабавала адукацыі, і таму доўга вакантная пры Сяргееве, была запоўнена. Г эта было зразумела: маме даўно ўжо споўнілася 50 гадоў, а для жанчын-”тытунніц” гэта пенсійны ўзрост. Мама пабурчэла, але пайшла да Багдановіча і папрасіла яго даць ёй дапрацаваць, пакуль я не скончу школу і ўніверсітэт. Да гонару Ігара Іосіфавіча, ён не стаў помсціць маме, якая пераўтварылася ў лідара кухоннай апазіцыі, хоць ікаць яму, калі яна з сяброўкамі перабірала косці новага дырэктара, даводзілася, верагодна, не раз. Маму пакінулі, але перавялі ў тытунёвы, а потым у тарны цэх. Гэта было паніжэнне. Але выхаду не было: ці гонар, ці заробак. Выбіраць не даводзілася.
За ўсё сваё працоўнае жыццё - а “тытунёўцы” мама аддала больш за 35 гадоў - Валянціна Іосіфаўна Фядута зарабіла тры тысячы савецкіх рублёў. Менавіта гэтулькі яна здолела адкласці на ашчадкніжцы. Гэта лічба валодала нейкай сакральнасцю. Сама мама казала так:
— Тры тысячы. Тысяча табе на вучобу, тысяча на вяселле, тысячу мне на пахаванне.
Ні на вяселле маё, ні на мамчына пахаванне гэтыя грошы марнаваць так і не прыйшлося. Грошы скончыліся пры маміным жыцці і яшчэ да майго вяселля. Гэта значыць, намінальна яны яшчэ былі, але фактычна гэтая драбяза грашыма ўжо не была.
