Неизвестно - Пясецки
Мужчына ў чэркесцы таксама досыць невыразна назваў сваё прозвішча, штосьці накшталт: Тэпетаў або Шэпетаў, і не падняўся нават з месца, пада- ючы на прывітанне руку.
«Хам!» — падумаў Забава, і ў ягоных вачах мільганулі злыя іскры.
Мужчына ў чэркесцы па-ранейшаму размаўляў з дзяўчатамі. Гаварыў аўтарытарна, ганарыста. Сказы нібы выцэджваў, як згушчанае малако, праз зубы. Напэўна, гэта ў ягоным коле лічылася добрым тонам, бо калі забываўся, тады гаварыў як звычайна.
Уладзя Скальскі папрасіў Забаву ў суседні пакой.
— Ведаеш, хто гэта? — спытаў шэптам.
— Хто?
— Намеснік каменданта губчэка.
Забаве зрабілася крыўдна.
— Дык што з таго?
— Анічога. Я папярэдзіў на ўсялякі выпадак, бо гэта. не вельмі пры- емна. Заляцаецца да Зінкі. Лазіць і лазіць.
Увечары падалі гарбату з манпансье замест цукру. Чэкіст піў са сподка; гучна сёрбаў гарачую вадкасць. Напіўся гарбаты і перакуліў шклянку на спод- ку донцам угару. Пачаў свідраваць вачамі Забаву.
— А таварыш, здаецца, прыезджы. гм?
— Так. з Бабруйска.
— Угум! Тэхнік?
— Так. Наглядчык тэлеграфа.
— М-м. А гэта... тут службова?
— Не. Па асабістай справе да камісара Магілёўскага паштова-тэлеграф- нага вузла.
— Так! Зрабіў таварыш сваю справу?
— Яшчэ не. Але спадзяюся, што зраблю.
— Не сакрэт: якая справа. гм?
— Які сакрэт?. Жадаю перасяліцца ў Магілёў як марзіст, бо ў Баб- руйску працую на лініі, а лінейная служба для мяне шкодная. Я маю слабое здароўе.
— Таварыш марзіст?. Добры? М-м-м?.
— Вядома, добры. Выхваляцца не буду.
— Колькі знакаў за хвіліну?
— Залежыць ад спрыту. Даваў ад 120 да 133.
— М-м-м .
Потым пацікавіўся, ці Забава партыйны, на што той адказаў: сочувствующий. Распытваў як арыштаванага; відаць, гэта была ягоная благая звычка. Хочучы перапыніць той допыт, Забава сам пачаў дэталёва распытваць яго пра ўсё. Чэкіст перш адказваў яму, але неўзабаве вярнуўся да размовы з дзяўчата- мі. Гутарка адбывалася такім чынам, што ён гаварыў, а яны слухалі, робячы, у залежнасці ад тэмы гаворкі, адпаведныя выразы твару, якія па чарзе выяў- лялі: захапленне, весялосць, жах, расчараванне.
З аповедаў чэкіста Забава даведаўся, што той сын садоўніка з Царска- га Сяла.
Неўзабаве чэкіст зноў звярнуўся да Забавы:
— Ці таварыш быў на вайне, у баявых дзеяннях ці прымаў удзел?
— Не, як «спец» быў вызвалены ад службы на фронце і прыкамандзірава- ны да вайсковага тэлеграфа ў Менску, — гладка хлусіў Забава.
— А я ваяваў! Так! — грукнуўся далонню ў грудзі чэкіст, пазіраючы на дзяўчыну. — Нават пад Варшавай быў. Не адзін палячышка вось гэтай рукой у зямлю пахаваны!
— Дык таварыш Польшчу трохі ведае? — спытаў Забава.
— Трохі?. Ха-ха-ха. Ведаю як сваю далонь!..
— Цікава мне, што гэта за краіна? Няўжо там добрая зямля?
— Зямля? Цьфу! Адны пяскі! Пяскі і балоты, балоты і пяскі!
— З чаго ж яны жывуць, калі гэткая неўрадлівая зямля?
— З падману! З розных сваіх фігляў!.. Гэта ж вядома, што палякі толькі з ашуканства жывуць. У карты гуляюць, рулетку круцяць, грошы падрабля- юць. Хто гэтага не ведае?
— Спадар пазнаёміўся з Польшчай толькі падчас наступлення на Варшаву?
— Не, палякаў я і пасля сустракаў, бо служыў у памежным атрадзе.
— Ах, як гэта цікава! — завішчэла адна з дзяўчат.
— Таварыш напэўна і польскай мовай валодае? — спытаў Забава.
— Так! Натуральна! Ведаю дасканала! Так як расейскую. Вось да прыкладу: па-нашаму «человек», а ў іх «czlowiek»; па-нашаму «рука», а ў іх «rqka». Польская мова, гэта, уласна, сапсаваная расейская мова. Некаторыя словы так пакалечылі і павыкручвалі, што цяжка і пазнаць, што яны нашыя, рускія. Да прыкладу: «простыня», кажуць «przescieradlo»; «действительно», кажуць «rzeczywiscie». Жахліва сапсаваная мова. Уласна не мова, а гаворка, накшталт зладзейскага жаргону. Зрэшты, іхняя мова лепш за ўсё адпавядае іх характарам: яны думаюць, як бы каварства якое ўчыніць, хітрыя, любяць высмеяць, укусіць пакрыёма як гадзюкі, таму і мову маюць падобную: шыпяць ды сысыкаюць.
Далей пра Польшчу з вуснаў чэкіста Забава даведаўся, што ў Польшчы палякаў няма, а ёсць толькі: жыды, літвіны, немцы, украінцы і беларусы. А сапраўдныя палякі — малая купка — дзеляцца на дзве катэгорыі: паны і працоўныя. Паколькі паны бавяцца з танцоркамі ў Парыжы, а працоўныя сядзяць у турмах, дык палякаў у Польшчы няма зусім.
Кантактуючы працяглы час з расейцамі, Забава пераканаўся, што нават інтэлігенцыя мала ведае Польшчу. Менш чым Аўстралію або Аргенціну. Часам даводзілася чуць такія непрывабныя рэчы, такое цемрашальства, што ў душы смяяўся. Прыкмеціў і тое, што расейцы не любяць палякаў, завуць іх пагардліва: «панкі, ляхі, палячкі». Можа, гэта спадчыннае, і як спадчына пераходзіць з пакалення ў пакаленне. Найменне «паляк» здаўна было ў Расеі сінонімам «бунтаўшчыка, мяцежніка». Палякі жадалі забіць цара, хацелі забраць Маскву, а калі гэта ў іх не атрымалася, дык папрасілі на дапамогу Напалеона і прыйшлі разам з ім. Палякі шырылі ў Расеі смуту, ладзілі паўстанні і рэвалюцыі, а ці гэта было за царызмам белым, або чырвоным, ці будзе яшчэ за чорным або рабым — для расейцаў усё роўна, бо лягчэй змяніць вопратку, чым скуру; лягчэй стварыць новы ўрад, чым культуру. Ксенафобія і надалей жыве ў Расеі і па-ранейшаму захоўвае сваю прыроду.
Забава нядаўна чуў такую показку: калі ў 1905 годзе была абвешчаная вайна з Японіяй, дык у адной роце фельдфебель сабраў жаўнераў і выступіў перад імі з прамоваю: «Вось, братцы, абвешчана, значыцца, вайна японцу! Гэта значыць: пойдзем мы ў японскую губерню біць жыдоў і палякоў, а вам усім па чарцы гарэлкі!»
Чытаючы савецкую прэсу, Забава часта сустракаў дэмагагічныя лозун- гі і эпітэты, скіраваныя на палякаў як народ. Не беспадстаўна расейцы дайшлі да пераканання, што палякі гэта ашуканцы, што купаюцца ва ўсіх багаццях, здабытых нядобрасумленным шляхам — зразумела, найперш на ашуканстве рускіх. Хтосьці фабрыкаваў і прышчапляў тыя паняцці ў народ. Забава не мог пакуль што тое дарэшты зразумець. Сустракаючы ў газетах лозунгі з падбухторваннямі супраць палякаў, якія бальшаві- кі ўспадкавалі ад старога рэжыму і культывавалі па-ранейшаму, Забава дзівіўся гэтаму, але змушаны быў прызнаць, што шмат у чым палітыка Саветаў і надалей з’яўляецца працягам царскай палітыкі, змякчэлай, што праўда, толькі да габрэяў.
— Адным словам — жартаваў чэкіст, які ў красамоўнай гарачцы забыўся цадзіць словы скрозь зубы, — дзівакі палякі: у лыжцы спяць, а ложак на гру- дзях носяць!
Забава безуважліва слухаў яго, адначасова разважаючы: дзе яшчэ магчыма, каб госць у чужых людзей гэтак бесцырымонна, амаль нахабна распытваў госця, а ў іх гэта, відаць, рэч звычайная! «Усюды, дзе ўлезе бальшавік, — думаў ён, — першым чынам чрэзвычайку зробіць».
Было позна — блізілася поўнач. Чэкіст застаўся на ноч у Скальскіх. Паколькі ў кватэры было вельмі цесна, таму для яго і для Забавы паслалі на адным ложку.
Забава выйшаў на панадворак. Падаўся да адрыны, дзе стаялі нейкія ста- рыя калёсы. Там схаваў даволі вялікі пакет, які насіў на грудзях. Адзін рэваль- вер пакінуў у адзежы, а другі замацаваў пад дзяжку, падперазаную па голым целе. Калі вярнуўся ў кватэру, чэкіст ужо распранаўся; зняў кабуру з наганам і паклаў яго пад падушку. Зірнуў на Забаву і крыва ўсміхнуўся:
— Гэта на ўсялякі выпадак. Г арантыя. Часы неспакойныя...
— Слушна, — адказаў Забава, распранаючыся. Склаў вопратку на крэсле так, каб пакінуты ў кішэні рэвальвер нельга было намацаць зверху. Адначасова сачыў, каб рэвальвер, які меў пры сабе, не выслізнуў у яго з-пад дзяжкі.
— Ці таварыш жадае каля сцяны? — спытаў чэкіст.
— Мне ўсё роўна.
— Гэта добра, бо я не вельмі спакойны — аддаю перавагу каля сцяны спаць.
— Добра.
Неўзабаве патушылі лямпу. Пасля некалькіх хвілін чэкіст заснуў. Пачаў храпець і скрыпець зубамі. Забава доўга не спаў. Паліў цыгарэты.
Калі заснуў, апынуўся ў вялікім пакоі, аклееным чырвонымі шпалерамі. Са столі на доўгіх канатах звешвалася трапецыя, а на ёй практыкавалася зусім голая жанчына. Забава, здзіўлены і ўзбуджаны, глядзеў на яе. Дзесьці з правага боку мякка струменілася чырвонае святло, а з левага сляпілі вочы пражэктары, якія няспынна мянялі колер. На нагах жанчына мела чырвоныя чаравічкі, на галаве чырвоны берэт, з-пад якога выбіліся пасмы валасоў. Забава падышоў бліжэй. Тады жанчына зірнула ўніз, і Забава спыніўся, ахоплены жахам. Гэта была Лізка Брагіна. Выканала з дзесятак рухаў на трапецыі, адважных, бессаромных, падкрэсліваючы ўсе свае формы цела; рабіла гэта зухавата, зада- воленая, што хтосьці за ёй назірае. Кіўнула яму галавой. Забава зразумеў, што просіць, каб зняў яе. Наблізіўся да трапецыі і ўзяў яе пад каленямі. Адчуў у абдымках гарачае, пругкае цела, з ружовай, гладкай, як костка, скурай. Пра- гнуў упіцца зубамі ў пругкае сцягно, да якога дакранаўся шчакой. Раптам Лізка адпусціла трапецыю і са смехам абрынулася на яго ўсім целам.
