Валянцін Блакіт - Шануй імя сваё
Хто быў старэйшы — дэмабілізавалі, а іх аднагодкам давялося яшчэ чатыры гады чакаць, пакуль падрасце змена. Без салдатаў не бывае войнаў, але і міру няма без салдатаў — гэта праўда.
Іх сустракалі сціпла — зусім не так, як тых, каму пашчасціла дэмабілізавацца ў сорак пятым. На дварэ быў сорак дзевяты. Ап’яненне перамогай трохі прайшло, цяклі галодныя будні са шматлікімі падаткамі, пазыкамі па вясне. Але ніхто ні на што не скардзіўся, разумелі што цяжка не толькі ім, працавалі люта і адчайна, спадзеючыся на лепшае.
Яны з Апанасам былі першыя ў Забор’і, хто меў уяўленне, сваімі вачыма бачыў, што такое калгас,— усю Расію праехалі. I ім паверылі больш, чым каму. Упаўнаважаны з раёна, які ўжо быў зусім адчаіўся, дурэў ад радасці, калі амаль уся вёска раптам у адзін вечар падала заявы ў калгас. Праўда, не абышлося і без кур’ёзу — стварылі не адзін, а два калгасы, не схацелі быць у адыым. Але гэта не бянтэжыла ўпаўнаважанага...
Вёску тады надвое падзяляў ручай. Цяпер, калі правялі меліярацыю, ад яго і следу не засталося. А тады... 3 незапамятных часоў яны былі ў вечнай варожасці, гэтыя дзве часткі адной вёскі. Не сказаць што гэта была нейкая сур’ёзная варожасць, бо ніхто не ведаў, калі і праз што яна пачалася. Проста была такая завядзёнка не ладзіць — вось і ўсё. У трыццатыя гады з нечае лёгкае рукі прыліплі мянушкі Абісінія і Іспанія (на польскі лад Хішпанія). Ніхто толкам не ведаў, дзе і што такое Абісінія і Хішпанія, але лічылі гэтыя мянушкі надзвычай абразлівымі, і часам дастаткова было назваць у вочы «абісінец» ці «хішпанец», каб дзецюкі браліся загрудкі.
Бывала, у «Абісініі» свае танцы, у «Хішпаніі» — свае, і рэдка абыходзілася без узаемных набегаў. I заўсёды былі свае задзіры-верхаводы. Перад вайною асабліва вылучаліся «хішпанец» Мікола Бакун і «абісінец» Стась Тамашэвіч (Міколу восенню сорак першага расстралялі гестапаўцы — за таго лётчыка. Стась у сорак трэцім падарваў сябе гранатай, каб не дацца жывым карнікам). А да вайны, бывала, завальваецца Стась са сваёй кампаніяй на «хішпанскія» танцы, усе пад хмяльком, з парога загадвае музыканту: «Канчай польку! Танцуем вальц!» — «Ты хто такі, каб камандаваць?!» — зрываецца насустрач разгневаны Мікалай, і адразу ж пачынаецца тузаніна. Сёй-той кідаецца расцягваць, а забіякам толькі таго і трэба, куражацца: «Пусціце! Дайце нож! Зар-р-рэ-э-жжу!» Ніхто ніколі не прымаў усур’ёз гэтых пагроз, бо ведалi: праз хвіліну-другую, натузаўшыся, хлопцы абдымуцца і, хістаючыся, будуць гарланіць песню. I ўвогуле, Забор’е была вёска ціхая і мірная. Гэта не іншыя, дзе што ні свята — панажоўшчына, брат брата на вілы падымаў. Праўда, і ў Забор’і бывала, што сёй-той пасля гулянкі тыднямі хадзіў з сінякамі ды гузакамі, але такое здаралася даволі рэдка. Звычайна ж як пачыналася тузаніна, так і канчалася і была нечым накшталт пацехі, а калі абыходзілася без яе, то і вечарынка здавалася нецікавай. Яны, падшыванцы, і тыя летам вялі вечныя войны за больш-менш глыбокае месца ў ручаі, дзе можна паплёхацца, не дастаючы рукамі да пяску.
I хоць к таму часу бойкі сталі рэдкасцю, аднак і «абісінцы», і «хішпанцы» заўпарціліся: давай кожнаму свой калгас. У «Хішпаніі» выбралі старшынёю яго, Кунцэвіча, а ў «Абісініі» — Апанаса Бакуна, хоць той быў і не «абісінскага» паходжання. Праўда, яго лічылі амаль сваім, бо з першых дзён улёг да «абісінкі» Марты, і паколькі ён не меў сваёй хаты (спалілі немцы), пытанне было амаль вырашаным.
ІІраіснавалі гэтыя калгасікі больш за два гады, а потым неяк само сабою выйшла, што аб’ядналіся. Галасавалі усе як адзін за яго, Кунцэвіча, пэўна, таму, што ў «Чырвоным партызане» быў лепшы парадак, працадзень багацейшы, а Апанас запіў, усё ішло цераз пень-калоду. 3 год Апанас прабыў брыгадзірам, а потым сам адмовіўся. Па праўдзе кажучы, каб не ён, Кунцэвіч, то Апанас, пэўна, даўным-даўно спіўся, а мо нават прэлі б яго костачкі на могілках. Бывала, лямантуе Марта:
— Каб жа ты спрэндзіўся, апівошына пракляты! Залье вочы, свету божага не бачыць з-за гэтай гары.
- Я не-е х-ха-ацеў,— ледзьве варочае языком той.— Х-х-ло-опцы з-змусі-і-лі...
Ледзь што, Марта бяжыць да старшыні — толькі яго пабойваўся Апанас. Усё было: і ўгаворваў не піць, і палохаў, і караў, перавышаючы свае старшынскія правы, і «хлопцаў»-выпівох адваджваў. Канечне, Апанас іншы раз вельмі крыўдзіўся, але што рабіць было? I, нарэшце, калі ледзь не замёрз па п’янцы, адразу ўзяўся за розум — адкалоўся ад сяброў-выпівох, начыста завязаў наконт чаркі, нават курыць кінуў. Затое да работы стаў тройчы люты — ніхто не мог за ім угнацца. I праз шэсць гадоў стаў першым у раёне Героем Сацыялістычнай Працы. Колькі разоў пасля ўгаворваў быць брыгадзірам — нізашто!
А мо і розум меў, што не палез у начальства? Герой, а ён, Кунцэвіч, хто? Ніхто! Але шкадуй не шкадуй, а позна нешта перайначыць, нешта перамяніць. Хоць што шкадаваць? Былі і ў яго радасці, яшчэ якія радасці! У самыя цяжкія гады калгас быў на віду, ніхто не галадаў, не хадзіў у шмоцці. Славіўся калгас, штогод удзельнікам выстаўкі ў Маскве быў. Чатыры ордэны, не лічачы медалёў, хіба гэта мала?! Канечне ж, адзнака немалая. Ды хіба дзеля ўзнагарод жыў? Вядома, жыў не для таго, каб зарабіць сабе ордэны і медалі. А дзеля чаго?..
Машына звярнула з асфальту і пабегла, праўда, не так шпарка, па брукаванцы. Адразу ж завібравала, затрэсла, ды так, што, здавалася, вось-вось нешта зломіцца. Доўга не наездзіць па такіх дарогах,— пашкадаваў машыну Кунцэвіч.
Шум і калатуха адарвалі яго ад думак-успамінаў. Схамянуўся: нягожа сядзець надзьмутаму — Іван падумаць можа... А бач ты — узяўся праводзіць, віну сваю чуе.
А якая яго тут віна! Каб гэта залежала ад яго, канечне б, не дапусціў бы... Трэба загаварыць, супакоіць... Ат, ладна, дома нагаворымся!
Наперадзе паказаўся лясок, дакладней, пні ды хмыз — усё, што засталося пасля Сурмілавых лесанарыхтовак. А некалі, яшчэ на яго памяці, быў ого які бор! Мо ад таго і назва вёскі пайшла — Забор’е. У вайну немцы секлі. Кіламетры на тры паабапал дарогі, як пад касу, ачысцілі. Мусіць, баяліся партызанскіх засад, ці мо ленаваліся лезці далей, а мо тое і другое... А пасля вайны будаваліся, на станцыю драўніну вывозілі. Так начыста і высеклі. Праўда, на высечках адразу ж узяўся маладняк, аднекуль знайшліся елка, бяроза. Ладны лес праз гадоў дзесяць быў бы, каб не ўбіліся піліпавіцкія дрывасекі, калі пачалося тое вялікае перасяленне... Гэта ж трэба зусім мазгі згубіць, каб селяніна ад зямлі адарваць, сілком загнаць на пяты наверх, змусіць хадзіць за паўвярсты даіць, карміць карову. Няўжо цяпер і ў «Забор’і» Сурміла возьмецца вычаўпляць тое ж самае? Няўжо не дадуць па руках?!
Брукаванка раптоўна абарвалася, машына завіляла па раскіслай жвіроўцы. Ці то залішне газануў шафёр, ці то руль павярнуў няўдала, ці трымаў залішнюю хуткасць, але машыну «завадзіла», рэзка кінула ўбок — аж дух заняло, і, каб не куча камення, пэўна, сядзелі б у кювеце.
— Асцярожней! — незадаволена папярэдзіў шафёра Лазовік.
— Не паспелі забрукаваць увосень. Які кіламетр — таго і засталося,— стаў агіраўдвацца Кунцэвіч.— Во, прасохне — адразу ж забрукуем, а зверху асфальт пакладзём. Я ўжо дамовіўся з...— і замоўк на паўслове.
Лазовіку хацелася сказаць што-небудзь, падбадзёрыць старога, але патрэбныя словы, як ні намагаўся, не знаходзіліся. Дзіўна: то яны, бывала, маглі прагаварыць не адну гадзіну, ніколі не клапоцячыся, якую тэму ўзяць, якія словы знайсці, то раптам гэтак усё перамянілася. Крадком зірнуў на старога — і адразу ж кінулася ў вочы, што ў таго круцяцца нейкія словы на кончыку языка, аднак штосьці стрымлівае сказаць іх. Мо шафёр — нявольны сведка? Хоць бы не начаў пра тое, ад чаго і так млосна! Ліхаманкава думаў, як апярэдзіць, навязаць сваю тэму Кунцэвічу, і раптам позірк затрымаўся на магутным лапістым дубе пасярод поля. Некалі тут быў хутар з садам. Хутар ссялілі да вёскі, а сад з дубам засталіся сіратлівай купінай. Колішні старшыня райвыканкома Атрымовіч пры ім аднойчы напаў на Кунцэвіча: чаму не карчуеш? Пустазелле разводзіш, тэхніцы перашкаджаеш! Кунцэвіч выслухаў моўчкі, але дуба-волата кранаць і не думаў.
— Што, стаіць прыгажун? — паказаў на дуб Лазовік, маючы намер зачапіцца хоць за якую тэму.
— Стаіць. Чаму б яму і не стаяць...— ахвотна адказаў Кунцэвіч, падумаў і дадаў: — У каго гэта рука падымецца губіць такую красу!
— А сад усё ж выкарчавалі?
— Выкарчавалі. Удзічэў, таму і выкарчавалі...— I, задуменна засяродзіўшыся, ні то запытаў, ні то проста разважыў услых: — Ты во, Іван, чалавек вучоны, то скажы, браце мой, чаму гэта так: як толькі зглухне сядзіба — такая ўжо, здаецца, яблыня ці груша, а праз год-два ўдзічэе, у рот не возьмеш. Ведаю, пра догляд, пра недахоп спажыўных рэчываў будзеш гаварыць, але не ў гэтым справа, браце мой. Во, вазьмі ў маім садзе яблыні: хто калі іх даглядае, хто калі якія спажыўныя рэчывы сыпле, а яблыкі — у роце растаюць. То чым гэта, па-твойму, аб’ясніць можна?
