Неизвестно - Пясецки
Устаў, прыслухаўся і з рэвальверамі ў руках, з пальцамі на курках, штохві- ліны гатовы да бою, павольна і бязгучна, як здань, рушыў наперад. Пасігаў праз камлі, пні, хмызняк, лаўжы, канавы, нізіны, ручаіны, рэчкі. Быў увесь засяроджаны зрокава, слыхам і нават нюхам, бо ўночы інстынкт самазахаван- ня абвастрае пачуцці надзвычай. Ішоў, адчуваючы ў сабе моц тытана. Г атовы быў выклікаць на паядынак любую сілу. Ноч, маці бедакоў і злачынцаў, была яго магутным хаўруснікам.
Калі часам выходзіў на гасцінец, звычайна шукаў «верставых» слупоў. Слупы тыя былі шыкоўным помнікам старой улады. Цяперашнія нават мастоў не папраўляюць, толькі аб’язджаюць сапсаваныя. Кожны такі слуп здаваўся Забаве таямнічым, даверлівым сябрам, што дапамагаюць яму ў дарозе. Былі старыя, напаўзгнілыя. Фарба з іх аблупілася. Пахіліліся; некаторых не хапала. Былі нямымі сведкамі мяжы, прыгранічча і той, багатай незвычайнымі прыгодамі, дарогі. Мачыў іх дождж, сушыў вецер, паліла сонца, сціскаў мароз, але яны нястомна выконвалі свой абавязак — сур’ёзна, задуменна ўзі- раліся ў мінулае. Кожны новы слуп на той дарозе быў ягоным новым хаўрус- нікам, які прамаўляў без слоў: «Вітаю, дружа. Я 31-ы. Будзь уважлівы: зараз мяжа». «Прывітанне... Я 17-ы. Увага. «Загараджальны атрад». «Салют, я 19-ы. Цяпер Старое Сяло. Сыдзі з дарогі».
У Менск Забава прыйшоў без ніякіх прыгод, калі пачыналася раніца. Бакавымі вуліцамі ўвайшоў у горад і падаўся да кватэры Двалінскіх.
Спадарыня Ядвіга адчыніла яму дзвяры.
— Ах, гэта пан, — прывітала яго гэтак радасна, што зноў адчуў у грудзях казытлівую, цёплую хвалю.
— Часта пра пана думала, нават сніла. Тата таксама пана ўспамінаў. Я думала, — працягвала далей — што гэта матуля вяртаецца. Два дні таму падалася да сваякоў у вёску па харчы...
— Дзе пан Юзаф?
— Як звычайна, на рынак пайшоў. Сёння кірмаш.
Папярэдне Забава заўважыў, што ў Менск ехала шмат фурманак. Паду- маў: «Лепш за ўсё ўваходзіць у места кірмашовымі днямі».
Скінуў старую ватоўку, якую ўзяў у Воўкаўшчыне ў Каліноўскіх, і пачаў здымаць з сябе рэчы, якімі быў абвешаны. Былі гэта падарункі Кароля Фарбы для жонкі і дачкі. Пані Ядвіга была вельмі задаволена. Перасланыя ёй рэчы мелі тым большую каштоўнасць, што ў Саветах лепшай тканіны нельга было зусім купіць, а тыя дрэнныя тавары, якія надаралася набыць незаконна, каштавалі вельмі дорага.
Пасля гарбаты пані Ядвіга сказала Забаве:
— Хачу пагаварыць з панам пра адну справу, толькі. каб гэта не было для пана непрыемна.
— Калі ласка, кажыце. Менавіта гэта самае лепшае.
— Гаварыла з татам. Зразумела, гэта нас не тычыцца, але пан не. кант- рабандыст?
— Дык што? Не разумею, у чым справа.
— Прабачце! Я гэта таму, каб пан не падумаў, што мы баімся. Не. Я нават хачу прапанаваць: калі пану спатрэбіцца хадзіць па горадзе, дык най- лепш са мной, як з жонкай або нарачонай — не так звяртаюць увагу. Калі трэба, калі ласка. Я смелая. Наогул калі што трэба дапамагчы, дык калі ласка. Я маю нават нейкія знаёмствы.
Пані Ядвіга, трохі збянтэжаная, з лёгкай чырванню на шчоках так хораша выглядала, што Забава з непрыхаваным захапленнем глядзеў ёй у вочы. Заў- важыла гэта і змоўкла.
Забава моцна сціснуў яе далонь.
— Шчырае дзякуй, пані, — адказаў. — Для пані без розніцы, хто я. Можа- це толькі быць упэўнены, што аніякай непрыемнасці вам ад мяне не будзе. А што да спрыяння мне, пакуль што нічога не патрабую, а калі ўзнікне неаб- ходнасць, так і скажу.
— Добра. Забылася пра галоўнае: тата купіў для пана вайсковы шынель, амаль новы, шапку, мужчынскі гарнітур і значок. Усё, пра што прасілі.
— Хапіла грошай?
— Яшчэ засталіся. Зараз пакажу адзежу.
Выняла з куфра рэчы. Забава быў задаволены. У гэтай форме, са значком на шапцы мог паўсюль выдаваць сябе, маючы добрыя дакументы, за тэлегра- фіста. Меў у гэтай галіне пэўныя веды, бо скончыў калісьці скарочаны курс наглядчыкаў тэлеграфа і тэлефона, адзін час працаваў, і такім чынам арыен- таваўся добра ў ролі, якую пакуль што абраў для сябе.
— Дзякуй, пані, за ўсё, — сказаў усцешаны.
— Калі ласка, я хацела б для вас зрабіць больш. Гэта было б для мяне вельмі прыемна. Няхай пан верыць, што я мужная.
Забава засмяяўся, а потым спытаў сур’ёзна:
— Няўжо пані ведае, што гэта так ужо небяспечна? Вы не арыентуецеся ў справе, а я не жадаю мець маральнай адказнасці.
— Але, калі ласка, пан, я была б шчаслівая, калі б магла нашкодзіць тым «мухаморам». Жах, як не люблю іх, можа нават больш за тату не люблю іх.
— Няўжо пані мае каго знаёмага з асяроддзя чырвонай арыстакратыі?
— Ведаю асабіста каменданта места.
— Крывашэіна?. Адкуль яго пані ведае?
— Заляцаўся да мяне на балі. У тэатры была з ім. Заўсёды магу абнавіць знаёмства.
— Каго пані яшчэ ведае?
— Ведаю некалькіх чырвоных афіцэраў з 4-й дывізіі.
— Гэта не тое, што трэба. А ці ведае пані каго ў Чрэзвычайцы?
Ядвіга задумалася. Праз момант радасна адказала:
— Ёсць, ёсць, і гэта нават наш далёкі сваяк.
— Як ён глядзіць на сваю службу?
— Працуе добра і на добрым уліку ў іх, але не фанатык. Наадварот. незадаволены і лічыць сябе пакрыўджаным. Жадаў бы быць кімсьці боль- шым, бо мае талент, але з’яўляецца звычайным агентам.
— Ці пані ў ім упэўненая?
— Абсалютнай упэўненасці няма, але можна яго павывучаць. Калісьці размаўляла з ім. Казаў, што ахвотна кінуў бы, як сказаў, сабачую службу і выехаў бы за мяжу. Быў узлаваны. Зазначу між іншым, што ён какаініст.
— Какаініст? Гэта добра — сказаў Забава. — Няхай пані пры нагодзе пагаворыць з ім. Можа, мне спатрэбіцца.
Доўга яшчэ яны сардэчна і весела гутарылі, як двое добрых сяброў. Пані Ядвізе прыйшлася да густу роля змоўшчыцы, а Забаве — новы паплечнік. «Якая розніца паміж ёй і Каролем, — думаў Забава. — Трапілася ж цюхцяю- ныціку такая малайцаватая жанчына».
Гаспадар Юзаф вярнуўся з рынка позна. Убачыўшы Забаву, вельмі ўзра- даваўся.
— Ушанаванне. Як здароўечка? Што новага? —голасна вітаў ён Забаву.
— У мяне ўсё добра. Што ў вас?
— О, у нас вялікая навіна. Паставілі помнік Карліку Марліку.
— Не разумею. камісар нейкі?
— Які тамака камісар! — засмяяўся спадар Юзаф. — Гэта мая Марыся (жонка Юзафа) так Карла Маркса назвала. Кажа: «Кудлаты такі. Карлік Марлік. як сабака». Бачыў і я помнічак: трох рублёў не варты. Нізенькі пастаменцік, як пад гаршчок для кветак, а на ім бюст — у музеях экспанаты злачынцаў уздоўж сцен лепшыя стаяць. А што крыку нарабілі! Цэлая ўрачы- стасць. Аркестры, шэсці, прамовы. Гэта як бы дзецюкі вясковыя: удзе- сяцёх бутэльку гарэлкі вып’юць і крычаць, равуць, усю вёску будзяць. Або курыца: яйка знясе, а накудахчыцца, быццам слана выседзела.
* * *
Калі Забава ляжаў над «другой лініяй», слухаючы песні савецкіх паграніч- нікаў, у Менску, у першым сутарэнні ЧК, капітан Антасевіч ляжаў збіты, сплы- ваючы крывёй, на бруднай падлозе. Збілі яго жаўнеры і чэкісты, якія выкрылі зроблены ім падкоп. Ад гэтага часу ўсе ў Чрэзвычайцы звалі яго «Кратом».
Ляжаў, а ў галаве снавалі сумныя думкі; ляжаў галодны, спанявераны, змучаны, але гатовы да ўцёкаў зноў, калі б на тое заставаўся хоць бы самы мізэрны шанец на поспех. За дзвярамі чуліся крокі жаўнераў і да ягоных вушэй далятала песенька:
Цар з царыцай у карты гулялі, а германцы выйгравалі...
* * *
Таксама ў той жа самы час дыверсійная група «Мухі» — Міхальскага, якая вырушыла з Цімкавіч, з Пагранічнага атрада, чакала сігналу да пераходу на тэрыторыю Польшчы.
Было іх трыццаць шэсць. Мелі з сабою, акрамя рэвальвераў, карабінаў і гранат, яшчэ два лёгкія кулямёты. Ляжалі на лузе, за ракітнікам паблізу рачулкі, па якой праходзіла мяжа. Ніхто не размаўляў. Цішыню вечара пару- шала ўдалечыні песенька жаўнераў польскай пагранічнай аховы:
А атрад наш вышуковы на пляцу стаіць,
На пляцу стаіць, на пляцу стаіць.
Троцкі піша зноў прамовы —
Будзем яго біць... Сюпай-да!
* * *
Быў позні вечар. Забава вярнуўся з места. Сядзеў з гаспадаром Юзафам і размаўляў пра «палітыку». Гаварыў пераважна Юзаф, які ўжо пацягнуў даволі вялікую порцыю польскага спірту, і граміў, як зазвычай, бальшавікоў. Карыстаў- ся рэдкім выпадкам, каб выказацца, маючы лаяльнага і цярплівага слухача.
— Я, паночку, універсітэтаў не канчаў, вялікіх розумаў не з’еў, але абдурыц- ца не дамся. Мяне на прыгожае слоўца ніхто не возьме. Я, проша пана, мяркую, што прагрэс складаецца ў тым, каб чалавеку як лепш жылося. Цяпер у Англіі прафесійны работнік жыве лепш, чым калісьці кароль. Вось гэта прагрэс.
— Так, шляхам эвалюцыі дайшлі да. — пачаў Забава.
— Менавіта — перапыніў яго Юзаф. — А як тое лепшае жыццё назавуць: манархізм, дэмакратызм, сацыялізм — усё роўна, бо сутнасць не ў словах і лозунгах, а ў самім жыцці. І калі хтосьці, мой паночку, учыніць які гала- дамор, зробіць усіх жабракамі, беднякамі, пазбаўленымі ўсялякіх правоў, і скажа, што гэта вольнасць, роўнасць і братэрства, я скажу яму: ты хлусіш, гэта турма, гэта могільнік. Крычаць: буржуазія, буржуазія. А ў чым буржу- азія правінавацілася? Англія культурная?. Так. Чаму?. Бо любіць працу. Кожны англічанін — чалавек слова і ўчынку. Я там быў; ведаю іх. Бельгія, Францыя, Швецыя, Нарвегія, Швейцарыя гэтаксама. Галандыя ў мора зямлю адваёўвае. Данія з ветравейных пяскоў ураджайную глебу стварыла. Альбо найбліжшы сусед наш, Фінляндыя: на скалах жывуць, у суровым клімаце, а параўнайце іх культуру з нашай. Пацеха. У нас еўрапейскай культуры ніколі не было і не будзе, бо людзі тут — гной, а гной толькі на тое варты, каб зямлю ўгнойваць, на працу ж інтэлігентную розум патрэбен. Дарма марнуюць найбагацейшую краіну ў свеце, з голаду канаюць і пры гэтым зай- здросцяць буржуйскай манішцы, а не ведаюць, набрыдзь, што той немец, калі трэба, па 16 гадзін працуе ды яшчэ як працуе.
