Сяргей Балахонаў - Сьмерць лютністы

Сяргей Балахонаў

Сьмерць лютністы

Апавяданьне з часоў апошняй нямецкай акупацыі

Немцы не дазволілі нармальна справіць навагоднія сьвяты. Не зважаючы на вялікі спадзеў многіх ахвотнікаў, фаервэркі былі катэгарычна забароненыя пад пагрозаю карных захадаў ажно да расстрэлу. Як папраўдзе, расстрэлы дужа нэрвавалі менскі люд. Неяк цяжка было сьцяміць, чаму немцы, калі што ня так, хапаліся за зброю. Амаль як бальшавікі тыя. Хаця апошнія чынілі практычна ўсё ўпотайкі безь нямецкае схілкі да паказальнасьці, але хто ж у Менску ня знаў мясьціны, дзе НКВД мардаваў людзей?! Хто-ніхто, аднак, быў гатовы зразумець немцаў, бо ў менскіх ваколіцах шнырылі савецкія банды, а руіны самога места таксама былі ня надта бясьпечнымі з прычыны дзейнасьці зладзейскіх груповак, якія менавалі сябе „патриотическим подпольем“. Так ці гэтак, але стрэлы тут гучэлі штодня, бо нямецкая адміністрацыя ня мела аніякае пэўнасьці, што пад выглядам фаервэркаў чырвоныя ня ўчыняць якой-кольвек дывэрсіі.

У адной з кватэраў на Старажоўцы Новы год сьвяткавала грамада прагрэсіўнае беларускае моладзі. Хлопцы й дзяўчаты пад немудрагелістую заедзь пілі крэпкую самагонку, слухалі спадзеўны Лёндан і зьненавідную Маскву, шэптам пяялі народныя й нацыянальныя песьні, гутарылі пра паваенную будучыню мілае Бацькаўшчыны. Нехта з хлапцоў прыцёг даўных віленскіх паштовак „Беларускі флірт“. Знаны ў сябрыне лютністы Анатоль Лагуцёнак пачынаў гэты флірт выабражаць, чапляючыся да прытомных дзяўчат. Было сьмешна. Сьмяяліся да праўды, ня ўсе, бо на вечарынцы знайшлося месца гмураватаму Міхасю Лапіцкаму, каторы такіх публічных жартачкаў ня дужа паважаў. На пачатку вайны ён дзейнічаў у складзе групы, што высадзілася каля сталіцы Савецкае Беларусі для таго, каб чыніць перашкоды адступаючым чырвоным войскам. Потым доўгім часам хлопец мусіў перабываць у Гомелі, які немцы далучылі да сваёй „Украіны“. Відавочна, Міхась бы там і застаўся, каб не тупое хваравітае пачуцьцё адарванасьці ад усякага беларускага жыцьця. Акром жа таго сэрца мкнулася міжволі туды, дзе жыла тая, якую ён, здавалася, кахаў. „Закаханы беларускі эсэсавец“, — іранічна хмыліўся хлапец сам сабе, бо працягваў службу ў 13-м беларускім баталёне SS. Каханая ж, як гэта ўчастых бывае, ладна адмянілася ад пары іхняга апошняга пабачаньня за філіжанкаю сапраўднае бразыльскае кавы й ісьцінна- арыйскае чакаляды. Тое ўжо была не ранейшая Ганулька й не товарищ Анна, а вельмі сур ’ёзная фройляйн — Hanna Smetantschuk. Добр а ўмеючы па-ня мецку, дзяўчына стал ася тлу мачкай пр ы адным з палкоўнікаў у Менску. HerrOberst, папсаваны мазгамі на вайне ды ежы, глядзеў на Ганну выключна як на тлумачку з барбарскае славяншчыны на крывічэсьлівую нямецкую мову, ня робячы ніякіх пасьлізьненьняў на ейную жаноцкасьць. Міхась тое ведаў, але ласкавасьць каханай пры сустрэчы падав алася яму надта ўдаванай, а ў словах ейных чулася паняверка. Яна адно здагадвалася, што жаўнерык мо й сапраўды аб ёй трошкі няроўненька дыхае. Ці ня трошкі. Фройляйн ня цешыла вонкава каменная натура сп. Лапіцкага, ягоная станаўкая маўклівасьць ды задуменнасьць. Гэта агулам яе бянтэжыла, бо яна ўважала Міхася за нядрэннага літаратара, зь немалою насалодаю чытаючы яго допісы й вершы на бачынах нешматлікіх беларускіх выданьняў.

Даўней, чым Міхася, фройляйн Сьметанчук ведала сп. Лагуцёнка, які да прыходу немцаў быў сур ’ёзным маладым чалавекам. Удзень ён вывучаў Маркса, Энгельса, Сталіна, а ўначы чытаў забароненых бальшавікамі дзеячоў і паэтаў. Апошняе ён рабіў так удала, як ніхто, бадай, у даваенным Менску, бо не адзін ягоны раўналетак трапіўся на гэтым. Як прыйшлі немцы, Анатоль закінуў і камуністычных клясыкаў, і беларускіх нацдэмаў. Змайстраваў сабе лютню ды спаміж заняткам настаўнічаньня граў сям-там для собскага задаволеньня ды ўцехі публікі. Анатоль быў неймаверна таварыскім, грамадзейскім хлапцом, як сказаў аднойчы пра яго др. Янка Станкевіч. Зь яго проста выпірала энэргія, якая здавалася бясконцаю, аж пакуль не адбываўся катастрафічны спад настрою, калі прыпаміналася вакольная рэчаіснасьць, у якой панавала вайна. Дык жа за лепшае ў такіх варунках ён лічыў сьмех і „здаровы цынізм“. Толькі ж Ганьне з таго было ні холадна ні цёпла, і яна із сталым посьпехам стрымлівала ўсе аблогі, якія ўчыняў Лагуцёнак, імкнучыся авалодаць ёю. Ангельскае слова „сэкс“ тады ня тоўпілася ў шэрагу папулярных між беларускага народу. Гаварылі часьцей пра любоў, робячы тое з пэўнаю інтанацыяй, насычанай прыцемненаю неадназначнасьцю. „Знаеш, meine Liebe, любоў — гэта яшчэ ня ўсё, што патрэбна для нармальнае паненкі, пагатоў у цяперашніх умовах, пагатоў ад жанатага мужчыны,“ — казала не аднойчы тлумачка лютністу. Але, як Анатоль ні выпытваў, ніколі не ўдакладняла, што ж тады паненцы сапраўды трэба. Падобных дыялёгаў не бывала між Ганнаю й Міхасём. Жаўнеру было прасьцей пакласьці свае думкі на паперу, чым наўпрост зьліяці сябе ды свае ўхаваныя пачуцьці. То й гаманілі яны збольшага на тэмы літаратурныя, куды патроху-патроху дамешваліся нелітаратурныя позіркі й намінкі на іншы бок мэдаля.

Вечарынка скончылася спакойна. Анатоль зусім не чапляўся да Ганны, хаця сам сабою зрабіўся відавочнаю зоркаю сьвята, дарма што бязь лютні. Міхась адно хітаў галавою: „Ну-ну, спадару Лагуцёнак, як жа нам з вамі можна вадзіцца? Вы ж над меру вульканічны, дый жа там, дзе ня трэба“. Лютніста ня чуў жаўнера, бо ня ўмеў чытаць ду мак. Абодва яны тады не маглі д аўмецца, што до сыць шчыльна іх зьвядзе су пр аца зь Яўменам Кудзенікам. Толкам пра яго ніхто нічагуські ня ведаў, як ня зналі, ці сапраўды яго так завуць. Зрэшты, ён ня надта сьвяціўся ў беларускіх асяродках Генэральнае акругі Вайсрутэнія, застаючыся заўсягды ў прыцемку. Адны казалі, што ён працуе на гаўляйтэра, другія — што на Маскву, трэцім здавалася, што Яўмен — агент брытанскае альбо нат амэрыканскае разьведкі. Аднак Кудзенік працаваў на незалежную Беларусь, якой літаральна трызьніў, не забываючыся пра ўмовы кансьпірацыі. У Менску пра гэта ведалі ўсяго чалавек сем, сярод каторых не было ніводнага немца. Але ж і ніхто з Рады Мужоў Даверу ня меў ані слыху ані прослыху аб тым, што нехта ў іх пад носам, але бязь іх самых, ходаўся за вольную Бацькаўшчыну й нават не ўвайшоў у падпольную БНП. Яўмен зарганізоўваў адстароненьне найбольш адыёзных ды нахабных дзеячоў савецкае партызанкі, месцкага бальшавіцкага падпольля, акупацыйных уладаў і польскага руху. Калі камуністаў і палякаў прыбіралі зазвычай збройна, тарнуючы ўсё магчымае — ад нажа да проціпяхотных мінаў, то немцаў мардавалі ціхутка- спакайнютка, імітуючы сардэчныя прыступы ці якія-кольвек пабытовыя няшчасныя здарэньні. А ўсё дзеля таго, каб немцы не ўзялі пад тыя падзеі закладнікаў ды не расстралялі іх за адсутнасьцю ахвотных узяць адказнасьць на сябе. Не хацелася

Кудзеніку дараўновацца чырвоным вар ’ятам, сярод якіх знайшоўся, ён чуў, верхавод аднае банды, што нават свае дзеткі ня стаў з закладнікаў ратаваць. Як жа, камунізм найперш! Змагар бачыў у тым глыбачэнную паталёгію. Будучыня Беларусі на агульным тле падзеяў паўставала цьмянымі абрысамі. Але ён цепліў спадзеў, што далейшы лёс Радзімы будзе вырашацца з удзелам Вялікае Брытаніі й Задзіночаных Штатаў.

Блізка пасьля праваслаўных Калядаў абазнаныя людзі прынесьлі зьвесткі, якія давалі праўдзівую магчымасьць выявіць і зьнішчыць аднаго з кіраўнікоў бальшавіцкіх груповак па мянюшцы Марат. Кудзенік пастанавіў неадвалочна правесьці акцыю зьнішчэньня, пра што найперш загаварыў зь Міхасём Лапіцкім, каторага знаў яшчэ з Гомелю.

— Ты, браце, цудоўна цеміш, што й тэўтоны, і саветы, і пагатоў ляхі за сяньняшніх часоў ня могуць быць нам праўдзівымі прыяцелямі. Дык жа прыходзіцца спадзявацца толькі на самых сябе, а почасту — нават адно насябе самога, бо элемэнтарнага даверу да людзёў мець ня можаш. Цябе ж ведаю даўна. Нешта рабілі разам.

— Ну, так, вядома ж. Але чаго ты кажаш такія ясныя рэчы?

— Проста на гэтай сранай вайне мы мусім сабе тое паўтараць як мага часьцей, інакш загінем, што быдла. Ты знаеш, ё канкрэтная задача.

— Ад часоў вывучэньня арытмэтыкі ў школе не люблю задачаў.

— Твой гумар — проста з моста, ды ня ў рэчку, а ў парэчку. Задача, вядома, у іншым рэчышчы...

— Зразумела.

Кудзенік колькімі словамі абмаляваў кшталт замеркаванай апэрацыі. Лапіцкі то слухаў, то ня слухаў, нырцуючы ў хвалях упэўненай інтанацыі й пераканаўчых аргумэнтаў.

— Я згодны, — вымавіў Міхась.

— Але ж гутарка мусіць астацца між намі. Інакш абодвум гамон капітальны прысьніцца.

— Крыўдзіш, Яўмене!

— То й ладна. А, чытаў жа кагадзе твой опус у „Беларускай газэце“. Нічога так.

— Ды скуль вы ўсе бераце, што гэта я пісаў? Тамака ж псэўданім.