К Тарасов - Апошняе каханне князя Мiндоўга (на белорусском языке)
Узгадаўшы пра сяброў, ён i ўбачыў iх - iнакаў Паланецкага манастыра, дзе правёў тры гады. Першы год было цяжка перажыць - няпроста з князёў у манахi навяртацца. А прыйшлося зведаць гэтакую навуку. Закладнiкам пакiнуў яго ў сябе князь Данiла Раманавiч пасля прайгранай Мiндоўгам вайны. Мiндоўг саступiў Наваградак ягонаму сыну Раману, а Ваўкавыйск i Слонiм, яго, Войшалка, удзелы, таксама Раман узяў. Лiчылася толькi, што над Раманам князь Мiндоўг вяршэнствуе, а на справе давялося князю Мiндоўгу тры гады ў родных Ашмянах i Вiльнi сядзець. I сястру тады аддалi за Раманава брата Шварна. I раней не надта разумны, стаў Раман гэткi ганарлiвы, што пашлюбаваўся з аўстрыйскаю герцагiняй i ў нейкi Нейбург да сваёй жонкi ад`ехаў. Як апошнi дурань - у прымы. Ды нядоўга прымака, якi прагне паваладарыць, там цярпелi, ладзiлiся забiць, i мусiў ён разам са сваёй немкай уцякаць у Наваградак.
Ды ўжо тут княгiню з iмем Гертруда, з нямецкiм крыжам, ды з аддзелам крыжацкай аховы прыняць не захацелi. I князь не тутэйшы, i жонка з чужыны - з чаго ж iм кланяцца? Тут за час ягонай аўстрыйскай вандроўкi князь Мiндоўг узмацнiўся. Рамана адразу паланiлi i трымалi ў каморы, пакуль Данiла сына не выкупiў. Не пайшлi на карысць князю Раману чужыя ўдзелы. А для яго, Войшалка, з Божае волi, лiха дабром абярнулася. Блага было ў манастыры першы год, але прасвятлiў яго старац Пархомiй. Шырокi свет вачам адкрыўся. I пыха знiкла: на досвiтку з iнакамi ўставаў, i малiўся, i двор мятлой падмятаў, i дровы для печы з лесу на спiне цягаў, а перапiсваць з святых кнiг за шчасце сталася. I за тры манастырскiя гады адзвычаiўся ад княскае хлуснi. У скiце не схлусiш няма каму. Зiрне табе ў вочы Пархомiй - скрозь зямлю правалiцца ахвота, калi схлусiў, скура гарыць ад сораму. А тут брыдка ад бацькавых хiтрыкаў. З веры ў веру скача, як па купiнах лiс за падраненай качкай. Чаму, пытаеш, бацька, ты зноў у дзедаўскiя звычаi? А таму, што рыцары падманулi, узялi больш супроць дамовы. Добра, ваюй з iмi, але нашто Хрыста выракацца? Немцы ж не выракаюцца, i палякi таксама, i русь валынская. Адзiн князь Мiндоўг. Не, трэба, маўляў, iнакш жамойць не падтрымае. I яцвягi, i прусы. А куды ж яны падзенуцца, гэтыя жамойты, яцвягi ды прусы? Надыдзе час - i яны хрост прымуць, не маюць iншага выйсця, усе вакол iх прынялi. Бо ў крыжы праўда i сiла. Выракся, i што, лепш стала? Прыйдзе Божае Нараджэнне - зноў мужыкi замест замiлавання, замест шчырай малiтвы перад крыжам, начэпяць на свае морды ўсялякiя там казлiныя, мядзведжыя лiчыны, кажухi вывернуць - i з торбамi па дварах будуць бадзяцца, рознае глупства пра Каляду спяваць. Вось i ўся дзедаўская вера. Жылi ў цямрэчы i колам iх толькi з цямрэчы выганiш...
Войшалк устаў i выйшаў на двор. Стаяла сырая бязмесячная ноч. У разрывах аблокаў бачылiся рэдкiя зоркi. Пасярод двара гарэў агонь. Каля яго ён убачыў Астапа, якi зачаравана ўтаропiўся на полымя. Гэты сын разанскага князя-братазабойцы i выгнаннiка не падабаўся Войшалку, але Мiндоўг быў прыхiльны да яго, магчыма, давяраючы яму болей як чужынцу, для якога няма iншага апiрашча, апроч князя. Убачылiся i iншыя людзi: ваявода Сiрвiд блукаў па замкавым двары, то знiкаў у ценю, то ўзнiкаў, як прывiд, у чырвоных водблiсках агню. Каля брамавай вежы нудзiлася варта, i вартавы пiльнаваў каморы з мазурскiм палонам.
Мала хто спаў гэтай ноччу; чэлядзь, ураднiкi совалiся па двары, не маючы занятку i не маючы правоў на сон i адпачынак. Толькi што стаяў ля агню Астап, але ўжо знiк у цемры, а навакол вогнiшча сабралiся нальшанцы. Сiрвiд падышоў да iх i спытаў пустое, але прыязна: "Што, халаднавата, вiдаць, у каморы?" Даўмонтаў ваявода Скурка адказаў: "Нешта трывожна!"
Пачуўшы пра трывогу, адгукнуўся з цемры гаваркi Астап:
- Так, трывожна на сэрцы. Заўсёды трывожна, калi знаёмы i блiзкi чалавек памiрае. Вось зараз дзесьцi за трыста вёрст таксама нехта памiрае, мы пра яго i не думаем: памiраеш, ну памiрай, нам што да гэтага. А калi побач з намi ды вядомы нам шмат гадоў - надта трывожымся. Можа, самi смерцi баiмся. Калi задумацца, што ў тым страшнага да сваiх бацькi i мацi iсцi? А вось хочацца жыць тут, на грахоўным свеце, у лепшы не спяшаемся. Дзiўна! Нядоўгi ў чалавека век, праўда, iгумен Раман? - звярнуўся ён да Войшалка.
- Чаму ж нядоўгi? - сурова не пагадзiўся Войшалк. - Ты ж, Астап Канстанцiнавiч, быццам яшчэ жывы. А хiба мала табе гадоў? - I асудзiў: - Чаго жалiцца! Богу i аднаго дня нашага жыцця хопiць, каб вырашыць, хто атрымае жыццё вечнае.
- Можа i гэтак, - ухiлiўся ад згоды Астап i неакрэсленым кiўком на некага дадаў: - Каму жыццё вечнае, каму пакуты вечныя! Хто што заслужыў! А ўсё адно век наш нядоўгi, iгумен Раман, што нi кажы.
Войшалк i не стаў казаць. Скардзiцца гэты разанец, што век нядоўгi. Хто ж вiнаваты? Цi не ягоны бацька роднаму брату век скарацiў? Усё страцiлi ў сваёй Разанi, з полаўцамi па стэпе гойсалi, цяпер нанова жыццё пачынае - вось i нядоўгi. Зайздросны ён да чужой удачы, падумаў Войшалк. Ды што Богам прызначана, ад таго нiякi палавецкi конь не ўратуе. Хрыстос трыццаць гадоў пражыў - не скардзiўся, што век нядоўгi. А пусты чалавек сто пражыве - i мала яму, не хапiла.
Ён не прыкмецiў, як каля яго апынуўся бацька. Усе пацiху, паадсоўвалiся, яны засталiся каля агня ўдвух.
- Не магу, Войшалк, прыняць, што яе няма, - сказаў Мiндоўг. - Нiколi не думаў, што буду хаваць Марту. Заўсёды быў упэўнены - яна мяне пахавае. Хоць бы з-за рознiцы ў гадах раней памру. Цi з вайны прывязуць укрытага рагожай. Цi пляменнiкi Таўцiвiл, Ердзiвiл зарэжуць на ловах зiмой. Таўцiвiл пакуль што не зарэзаў, Ердзiвiл памёр, ужо не зарэжа. Вось стаю жывы. А ўсё дагары нагамi. Сэрца балiць. Быццам мне палову сэрца адсеклi. Ведаеш, мы ж без словаў адно аднаго разумелi. Яна мае думкi ўгадвала. Я разважаць пачынаў, а яна ўжо рашэнне называла. За дзесяць гадоў аднойчы толькi пасварылiся. Пэўна, я памыляўся. Эх, як нашае жыццё хутка прамiльгнула! З тваёй мацi нас бацькi ажанiлi. За мяне яе глядзелi, за мяне дзядзькi на заручыны ездзiлi. Упершыню на вяселлi жонку i ўбачыў. Нiхто i не пытаў, цi падабаецца яна мне, цi хачу яе ў жонкi. I яе не пыталi. А Марту я сам знайшоў. Убачыў, сэрца ўскалыхнулася, сцiснула - не магу без яе, смуткаваць буду, калi з Вiшымунтам застанецца. А цяпер яна з богам, а я зноў адзiнокi. Сумны гэта занятак - жонак сваiх на той свет праводзiць. Можа, i я неўзабаве пайду за ёй услед. Тады ты, як памру, бяры ўладу i нiкому не вер. Бяры ўладу, рыззё гэтае на тырчок у камору, кальчугу паверх кашулi насi, не здымаючы, i ажанiся. Каму можна верыць - дык гэта жонцы i дзецям, пакуль у гады не ўвайшлi. А калi жонка памiрае, дык i не застаецца нiкога побач. Чужыя ўсе, у кожнага свой клопат на ўме, свая хiтрасць. Вось стаяць, - бацька кiўнуў у бок ваяводы i варты, - адданыя яны мне, так. А таму адданыя, што iншага няма, каму iхная адданасць патрэбная. Я сыду, ты прыйдзеш, табе будуць адданыя. А калi чужынец тут уладкуецца, ён сваiх прывядзе, а гэтых выставiць цi задушыць. Вось на чым вернасць ураднiкаў трымаецца. А з жонкай - як iголка з нiткай. Калi ў Варуце нас яцвягi ды русiны асаджалi, усё мы з Мартай зведалi. I страх, што заб'юць, i брыдкасць, што трэба падкуплiваць немцаў, i сваю перамогу. Не магу сябе зараз у адзiноце ўявiць. Адно - першым памерцi, другое - сiрацець i канца свайго веку ў турбоце чакаць. Нiколi яшчэ мне так сумна не было. Ужо ўсiх сваiх братоў i сясцёр пахаваў, i бацьку, i мацi, i тваю мацi... А кажу праўду: такога смутку на душы не было. Можа, заўтра захопяць мяне справы, i здымецца боль, але гады мае не тыя, каб назад не азiрацца. Што ў мяне наперадзе - анiчога: ну, яшчэ ў адзiн наезд выправiцца, дзяцей падняць. Гады праз тры ў сядло без парабка не сяду. Ты, калi раней памру, братоў даглядзi, а потым можаш зноў у свой манастыр, калi захочацца. Яны без цябе адны моцна не стануць, не дадуць iм братанiчы... А ты рашучы, няхай лепш наш род усiмi тут ўладарыць, чым над намi нехта са сваякоў падымецца...
Войшалк стаяў нямым слухачом, ведаючы, што не чакае бацька нi спачування, нi пытанняў; маўчы i зважай, калi табе сэрца адкрываюць. Рэдка гэта здараецца. У яго з бацькам першы раз за жыццё.
6
Ранак перад пахаваннем Войшалк правёў за малiтвай у Барысаглебскай царкве. Дамавiну з Мартай прынеслi на могiлкi папаўднi. Зноў накрапваў дождж, твары ва ўсiх былi мокрыя, не зразумець - слязьмi цi дажджом абмытыя. Бабы старанна галасiлi, а калi дамавiну паставiлi на край магiлы, пастаралiся адзначыць князеў смутак такiм галашэннем, нiбыта самi былi асуджаныя легчы побач княгiнi ў сырую зямлю. Ад хрыплых адчайных распеваў - "Ой, на каго ты нас пакiнула...", "Ой, неба плача, дзеткi-сiрацiнкi адны застаюцца, нiхто iх не пашкадуе...", "Ой, на каго ты мужа свайго пакiнула. А як яму жыць без цябе, а хто яму слова скажа, хто яго сустрэне..." у Войшалка калола ў вушах i сэрца ныла ад раздражнення: нi папа, нi адпявання бацька дзеля нябожчыцы не пажадаў - адны гарластыя старыя, толькi душу рвуць. Дзецi заразiлiся нястрымным плачам i кiнулiся да труны клiкаць мацi. Агна ўпала на каленi каля сястры. Нават Мiндоўг не ўтрымаў слязы пад надрыўнае гараванне наваградскiх плакальшчыц. Бабы пагаласiлi яшчэ з чвэртку гадзiны i ўрэшце зацiхлi, як зацiхае агонь пад шамаценне дажджу.
