Андрей Дмитрук - Ноч маладзiка (на белорусском языке)

Так, калiсьцi ў гэтым цiхiм, зялёным, хлебным краi, дзе патрыярхальна стракочуць трактары i ляжаць у цянi вала пярэстыя сонныя каровы, - калiсьцi ў гэтым краi кiпела вялiкая работа. Нашыя з вамi прашчуры, суровыя, гаспадарлiвыя, забабонныя славяне, ставiлi бар'ер перад драпежным, вераломным стэпам. Увесну рылi i цягалi зямлю; пабудаваўшы насып, часалi вострыя калы на агароджу па хрыбце, ставiлi вартаўнiчыя вежы. Потым колькi хочаш маглi налятаць стэпавiкi на каратканогiх кудлатых конiках, раўцi нялюдска, круцiць над галавой арканамi. За глыбокiм ровам, за крутым бокам дракона, на якi вершнiк не ўзбярэцца, а пешага сустрэнуць гартаванай стралой, гэтаксама, як сёння, цiха-мiрна каласiлася i выходзiла ў трубку жыта. Дымамi зямлянак курылiся гарадзiшчы. Жанчыны даiлi ўсё тых жа гнядых ды плямiстых, ганчары выраблялi ляпныя паяскi на вазах (так, у iх былi i вазы!), а кавалi па золаце набiвалi руку на фiбулах для плашчоў. Як доўга i добра жыла краiна за вялiкiм валам, сведчыць чорная, жоўтая, чырвоная керамiка. Мiрыяды асколкаў, якiя штолета выгортваюцца плугамi i вымываюцца дажджамi на раллю. Нават капаць не трэба.

Прайшоўшы кiламетры тры спякотным пыльным гасцiнцам уздоўж насыпу, Iра раптам абвясцiла прывал i рынулася на схiл, штурмуючы пахучую блытанiну жаўтазелю, пiжмы, бярозкi i пругкага белага дзяцельнiку. Уверсе, дзе калiсьцi за брустверам чакаў стэпавiкаў вастравокi лучнiк, расла моцная разгалiстая груша-дзiчка. Схаваныя мноствам дробнага лiсця i цвёрдых, быццам костка, пладоў, мы разгарнулi пакункi з ежай. Перад намi аж да самага далягляду грувасцiлiся хвалi рудой збажыны, а пасярод iх - шыза-зялёныя плямы капусных градак i лесаахоўныя палосы. Толькi падкрэслiваючы ўсеабдымную цiшыню, дзелавiта лескаталi конiкi, зароў у палёце грузны чмель ды недзе пад нерухомым небам вуркатала сенакасiлка. Я нацiраў радыску мокрай камякаватай соллю, жаваў булку з вяндлiнай i думаў, запiваючы ўсё гэта цёплым лiманадам з рыльца бутэлькi: гэтыя, не закаламучаныя мiтуснёю хвiлiны - цi не лепшыя ў маiм жыццi?

Перакусiўшы, Iра з Сержам яшчэ доўга качалiся б на траве i палiлi. Але я, нiбы фанабэрысты ўладальнiк калекцыi, прыспешваў iх з жаданнем як мага болей паказаць да цемнаты.

Гэта ў мяне атрымалася. Iра i Серж былi выдатныя хадакi...

Тады быў чэрвень. А на зыходзе жнiўня, у панядзелак, Серж выклiкаў мяне з iнстытута i прывёў на самую зацiшную лаўку ў блiжэйшым парку. Серж не ўмеў нi прыкiдвацца, нi гаварыць на нейтральныя тэмы, перш чым падысцi да галоўнай. Таму ён проста глядзеў на наскi туфляў, маўчаў i ламаў у пальцах пруток. Я пачакаў i невiнавата запытаўся, цi не пакахаў Серж, скажам, маю жонку i цi не хоча ён у гэтым прызнацца. Потым я запэўнiў яго, што трымаюся самых перадавых поглядаў i, калi ў яго са Светаю ўсё дагаворана, я перашкаджаць не буду.

Але Серж узняў на мяне бездапаможныя дакорлiвыя вочы, i я, убачыўшы цёмныя паўмесяцы пад iмi, зразумеў, што жарты не да месца.

- У мяне да цябе дзве просьбы.

- Адразу дзве? Ого! - не здолеў усё-такi ўстрымацца я.

- Ага, адразу дзве. Урэшце, калi ты не хочаш, я магу...

- Хачу, хачу! Лiчы, што я iх ужо выканаў. Толькi кажы хутчэй, у чым праблема.

- Тады, першае, нiчога не расказвай Iрцы. Другое, не перапыняй мяне i не старайся растлумачыць, не даслухаўшы да канца. I ўвогуле, не спяшайся з высновамi. Добра?

Я абяцаў, заiнтрыгаваны такiм пачаткам. Серж адшпурнуў паламаны пруток гэты жэст здаўся мне iстэрычным - i раптам спытаўся з такой дрыготкай у голасе, быццам ад майго адказу залежала ўсё яго жыццё:

- Як ты думаеш, толькi папраўдзе - цi здольны я на рашучыя ўчынкi? Альбо пан, альбо прапаў...

Кажучы па праўдзе, я думаў, што Серж не здольны.

Ён заўсёды лiчыў у глыбiнi душы, што ўвесь свет, як мама, усё даруе, варта толькi сказаць: "Больш не буду".

Ва ўсякiм разе, адзiнаццаць гадоў нашага знаёмства не давалi падставы лiчыць Сержа чалавекам дзеяння, тым больш на ўзроўнi "альбо пан, альбо прапаў". Акрамя таго, ён хваравiта высока цанiў сваё жыццё...

- Не ведаю. Думаю, што здольны, - сказаў я. - Магчыма, проста не трапляўся выпадак.

Мусiць, нават мая бойкая хлусня яго не падбадзёрыла. Серж цяжка ўздыхнуў i пачаў спавядацца.

Аказваецца, учора яны з Iрай самi паўтарылi той шлях, якiм я правёў iх у чэрвенi. Там, дзе крутым зрэзам быў зведзены ў далiну старажытны вал, яны збiралi каля каранёў па пасадках моцныя круглякi-порхаўкi. Праз тыдзень у грыбах быў бы ўжо ржавы пыл, а тады яны былi яшчэ сама раз - "на смак - быццам трасковая пячонка", як аўтарытэтна заявiла Iра.

Сама ж далiна, глыбокая, серпападобная, выклiкала ў iх проста-такi дзiцячае захапленне багаццем палявых шампiньёнаў. У нас, тутэйшых, яны называюцца "пячэрыцы". Шампiньёнаў не трэба было шукаць. Белымi агеньчыкамi ззялi яны ў нiзкай траве, прыметныя нават з процiлеглага схiлу.

На жаль, у сумцы быў толькi адзiн нож на дваiх, а рваць з коранем вопытная Iра не дазваляла, каб не загубiць грыбнiцу. Таму збор вельмi запаволiўся. Вымушаныя рухацца разам, яны амаль дзве гадзiны хадзiлi па схiлах, адразаючы гладкiя, як гумавыя цацкi, грыбы. Зверху да далiны збягалi карчакаватыя яблынi, жоўтыя плады ўжо гарэлi на iх, i здавалася дзiўным, што няма аховы. Не маючы сiлы перамагчы спякоту, павiслi асавелыя яблыкi. Далiна, быццам запоўненая нябачнай стаячай вадой, замерла ў сонным змярцвеннi.

Менавiта тут Iрына ўпершыню выказалася пра фiзiчныя ўласцiвасцi часу: пра тое, што час, паводле сваiх таямнiчых законаў, можа паводзiць сябе, як адчувальная субстанцыя. Хто ведае, цi не ўтварае ён на самай справе нерухомыя ставы ў адных месцах, цi не iмчыцца шалёным патокам у iншых. Прасторавая структура часу. Турбуленцыя, вiхуры, узаемапранiкаючыя слаi - верагодна, недзе ёсць i адваротныя плынi, адбiтыя ад якiх-небудзь запруд... Чаму мы лiчым час нейкiм сумным бесструктурным маналiтам?

- Можа быць, узiмку ляжыць снег, а тут усё так жа горача i растуць шампiньёны, - пажартаваў Серж, мiж iншым, з адчуваннем таго, што жарт няпросты, з падвойным дном.

- Так, так, i на мяжы зiмы ходзiць анёл з вогненным мячом, - падхапiла Iрына, не адчуўшы другога дна.

...Грыбная лiхаманка досыць затрымала iх у дарозе. Захопленыя, яны проста забылiся, што канец жнiўня - не чэрвень: сонца заходзiць значна раней.

Ззаду засталося бураковае поле. Яны заблудзiлiся ў доўгiх, пераблытаных вулiцах сяла, сярод дыхтоўных хат пад шыферам i хлявоў, крытых замшэлым толем. Iм прыязна паказалi дарогу. За сялом Серж выцягнуў з калодзежа вядро вады, такой ядрана свежай, што нiбы ў мароз ламала зубы. Напiўшыся, ён папрасiў жонку аблiць яго i зняў дзеля гэтага кашулю...

Так, спяшаючыся, але не адмаўляючы сабе нi ў якiм уражаннi, яны наблiзiлiся да мэты - грады крутабокiх узгоркаў. Маленькiя сельскiя могiлкi прытулiлiся на самай нiзкай з гэтых страшэнных спiн, а самую высокую ўвенчвала арлiнае гняздо - дзяцiнец гарадзiшча, падобны на Манамахаву шапку. Гэты "кулiч", акружаны кальцавым валам, я ўпершыню паказаў Iры i Сержу здалёк, ад грэбеня далiны шампiньёнаў. Ён вiдзён на дзесяткi вёрст. Цяпер, аплыўшы пад цяжарам шматлiкiх стагоддзяў, дзяцiнец насоўваўся ў адвячоркавай смузе, ахоплены чарамi i вядзьмарствам, - падножжа воблачнага горада, рэрыхаўская цвярдыня, здольная прымусiць трымцець любую рацыянальную душу.