Иван Пташников - Тартак (на белорусском языке)

Пасля лось зноў стаў на заднiя ногi i, ужо не могучы падняць ад зямлi пярэднiя, пачаў круцiцца на адным месцы, як ушчамiўшы ў што галаву. Абвалiўшыся на зямлю, ён качаўся з боку на бок i страсаўся, як ад вады, з-пад яго зноў паляцела зямля i пырскi ад крывi. Бiў заднiмi нагамi, рвучы з карэннем малады соснiк i рыючы ля сябе яму. Ён ляжаў ужо на адным баку, не пераварочваючыся, i бiў нагамi толькi ля сябе пад бокам... Памалу - ногi ў яго дрыжалi i выпроствалiся, як ад сутаргi... Пасля ён зноў рвануўся з зямлi, хочучы ўстаць на ногi, i ссунуўся ў яму, якую вырыў нагамi збоку... Застагнаў цiха i цяжка, што чалавек.

Адразу стала цiха; не грукала зямля, i было чуваць, як у лася з рагоў сыплецца на траву жвiр - шапоча - i кратаецца высокая белая мятлiца ля заднiх ног...

Мужчыны доўга маўчалi, стоячы, тады Махорка сказаў, нiбы сам сабе:

- Во i смерць, Наста... Падбiлi!.. Баi на Палiку пачалiся. З Палiка лось. Каля нас iх цяпер няма...

Пацямнела на прагале: на месяц насунулася краем чорная хмара - конь з нагамi i галавой, пашырэла, распаўзлася ў бакi.

Ля чорнага на зямлi лася вiдаць быў жоўты пясок, цьмяны, рассыпаны; здавалася, было чуваць, што пясок сыры i халодны. Запахла свежай зямлёй, як пахнуць дома ля лесу ямы, дзе хаваюць на зiму бульбу.

Алёшу схапiлi дрыжыкi, ён пачуў, што яму холадна ўсяму i коле ў плечы; пасля пачуў, як у яго ляскаюць зубы.

Наста была ўзяла яго за руку.

...Калi яго на калёсах пачало кiдаць з боку на бок i зноў сталi злiпацца вочы, яму здалося, што ён дома пад хатай на качэлях. У бульбеўнiку ля варыўнi, седзячы на каленях, зарагатала Вандзя, моцна, на ўвесь гарод. Яна нават не ўдарылася аб каменне - смяецца.

Калi ён адплюшчваў вочы i падымаў галаву, чуў, як глуха стукалi на карэннi калёсы.

8

Далёка ззаду, у тым баку, дзе яны мiнулi прагал, зарыкаў лось, моцна, на ўвесь лес.

Апёршыся на локцi, Панок усцягнуў на мяхi ногi.

Зноў зарыкаў ззаду лось, i Панок, натапырыўшыся, слухаў. Спаць не хацелася. Але калi ён слухаў, лася нiдзе чуваць не было - ляскалi толькi калёсы i хроп конь.

Тады Панок падумаў, што лось недзе цяпер i не рыкаў, што рык стаiць у яго, Панка, у вушах, усю дарогу: цi спiць, цi не спiць - яшчэ з Карчаватак, ад учарашняга.

...У Карчаватках ранiцай ён баяўся класцi агонь, хоць у Лазе стаяў туман, як дым. Сюды, у Карчаваткi, у Лазу, яны перайшлi ўчора вечарам, як сталi блiзка ззаду страляць - мiнулi кладкi i крынiцу ўсiм канцом вёскi...

У яго, у Панка, дзецi спалi на стажар'i, якое ён зрабiў вечарам на купiне, насекшы i насцялiўшы высака, у калена, лазы, - спалi трое пад адным кажухом, накрыўшыся з галовамi... Чацвёрты, Ваня, быў у Веркi на руках, абкручаны вялiкай пяньковай Верчынай хусткай разам з падушачкай - падушачка была падкладзена яму пад плечы. Мякчэй дзiцяцi, i не так мярцвеюць каленi патрымай усю ноч, калышучы i баючыся, каб яно не нарабiла крыку... Панок сам браў хлапца ноччу на рукi, калi той плакаў: змаглася была Верка...

Верка сядзiць з краю на стажар'i з хлапцом на каленях, апусцiла галаву, як спiць. На грудзях у яе адхiнулася нажутка - з-пад нажуткi вiдаць бутэлечка з малаком, поўная, аж у рыльца, i соска. Жоўтая, вялiкая, даваенная яшчэ; расцягнутая, з шырокай пракушанай дзiркай, яна тырчыць з-пад пахi, як палец...

Верка хавае бутэлечку пад пахай i ўдзень i ноччу: грэе малако.

Туман халодны, сыры, нават зблiзку вiдаць, як ён вiсiць угары над стажар'ем. Дыхаеш - здаецца, аж лiпка ад яго ўсярэдзiне, i пачынае тузаць кашаль. Панок тады прысядае i, схапiўшыся за лоб, сцiскае рукой галаву... Пасля падносiць другую руку - кулак - да рота, як рабiў ён кожны раз дома ў хаце, калi спалi дзецi i яго бiў кашаль. Глянуўшы спадылба, бачыць, як натапырылася на стажар'i ля дзяцей Верка, падняла галаву i глядзiць то на яго, то на каленi, на дзiця; пасля азiраецца ў бакi. Панок бачыць тады, як адыходзяцца ад iх людзi, цiснуцца ў лазу.

Кашаль б'е без сцiханага, аж совае ў горла нечым вострым i сухiм, што ражном; не дае дыхаць: душыць; пасля спiрае ля горла, падняўшы ўсё з сярэдзiны... Робiцца цёмна ў вачах, i балiць, здаецца, расшчэпiцца, галава... Баляць плечы, высака ля шыi... Панку здаецца, што ён захлiпаецца... Тады яму падварочвае пад грудзi, i ён адкрывае рот, нагнуўшыся ў рудую асаку.

Калi яго перастае тузаць, ён усё яшчэ сядзiць, прыгнуўшыся ў траве...

У Карчаватках цiха. З вёскi страляць перасталi, як развiднела. Узышло сонца. Далёка за лесам яно халоднае i чырвонае; ад яго чырванее на лазе i на траве раса. Там, дзе яно ўзышло, папоўз угару руды туман. Ён густы, i за iм хаваецца сонца; пасля яно выбягае i зноў коцiцца над лесам у Дальву... Угары вiдаць краёк чыстага неба, i Панок думае, што будзе ўдзень горача...

Устаючы, ён бачыць, як растаптаў нагамi ценкi стары сасновы пень. З-пад ног скача машка, яе што насыпаў хто на траву, не баiцца i халоднай расы. Ступiш - з-пад нагi як пырскi ўсё роўна. Машка лезе ў рот; ён, Панок, мусiць, папярхнуўся быў, дыхнуўшы машкой, калi яго гэтак хапiў кашаль...

На крынiцы, адкуль яны вечарам прыйшлi сюды, у Лазу, турчэлi жабы, моцна, на ўсе Карчаваткi; пасля цiхлi, як давiлiся. У ельнiку ля лазы на сухастоiне каркала варона, моцна i дзярката; падлятала ўгару i зноў садзiлася на доўгi выгнуты рагач. За лесам, мусiць, на загуменнi ля Дальвы, кукарэкаў певень - хрыпата i рэдка.

У вочы ўсмоль лезлi камары, жоўтыя, худыя...

Блiснула сонца, здалося, што стала цёпла ў плечы... Запахла з-пад ног гразёю балота...

Панок агледзеў у багуннiку ля гнiлога белага бярозавага пня, дзе сушэй, чарнiчнiк. Чорных ягад яшчэ не было... Высокi пень пакляваў дзяцел, i на ягаднiку ляжалi белыя камочкi гнiлога дрэва.

Пень трэба будзе ўзяць на падпалку: сухi гнiляк i бяроста стануць гарэць, як смаляк.

Ад крэсiва загарэўся цэр - ад першага разу, пасля затлеўся бярозавы гнiляк, калi Панок скацiў на яго прычарнелы кавалак цэру, маленькi, з гарошыну.

Пасля Панок паклаў на бяросту жменьку сiвога моху, што трымаў даўна ў руцэ - мох адышоў i зрабiўся вiльготны, - i, прысеўшы, доўга дзьмуў у гнiляк, прыцiскаючы зверху пальцамi мох. Засiпела полымя. Запахла дымам, як ад яловых дроў, i смаллю: падгарэлi, мусiць, ад полымя на руцэ валасы... Тады паклаў гнiляк блiжэй да елкi i ўскiнуў наверх сухiх яловых лапак i папарацi...

Аднекуль дыхнула халодным ветрам; агонь лiзнуў на зямлi зялёны мох; мох пачарнеў адразу. Прыгнала раптам туман, што з усяго балота. У лазе стала сiне i цёмна, людзi хадзiлi, што ўсё роўна за павучыннем. Туман хаваў з вачэй стажар'е з дзяцьмi i Верку, слаўся пад ногi на траву i ягаднiк. Было вiдаць нават, як раса ад туману кладзецца зверху на рукi, што халодны пыл... Чуваць было, як з лазы пачалi капаць кроплi вады ў балота, што ў раку...

Яловыя лапкi не бралiся гарэць, i Панок, стаўшы на каленi, - каленi адразу зрабiлiся мокрыя, - падзьмуў падыспад у бярозавы гнiляк. Дым адагнала ўбок, i з-пад яго паказалася жоўтае полымя - дыхнула ў шчокi.