К Акула - Змагарныя дарогi (на белорусском языке)

Спарыш у гэты дзень атрымаў другi нумар "Беларускiх Навiнаў" i быў iмi больш абрадаваны, чымся атрыманьнем пасьведкi з ваеннае школы. Гэткаму спалучэньню выпадкаў надаваў навет сымбалiчнае значэньне: клiкала яго свая родная грамада на выгнаньнi, да якой, пэўна, неўзабаве далучыцца.

III

На самым паўночным чубку Шатляндыi, над морам, на беразе пласкагор'я, ляжыць малое мястэчка Тэрсо, а на ўсход ад яго, кiлямэтраў на пяцьдзесят воддаль - Вык. Адсюль вiдаць недалёкiя Аркнэйскiя абтокi. У часе вайны было там колькi вайсковых абозаў i лётнiшча - Скiтэн Арадром. Клiмат там надта нездаровы. Халодныя вятры амаль бесьперапынна дзьмуць з боку Грэнландыi, вольна гуляюць па неўраджайным узвышшы, дажджом i зольлю вечна дакучаючы мясцовым жыхарам.

Пасьля вайны памяшчалася там Шаснаццатая самастойная панцырная брыгада, у склад якой уваходзiлi чатырнаццаты, пяты й трэцi панцырныя палкi ды шаснаццаты полк драгунаў. У сакавiку 1946 года, калi новасьпечаныя падхаронжыя з Фразэрбурга, што належалi да Другога корпуса, прыехалi сюды на часовы побыт, каб чакаць на транспарт да сваiх адзiнак у Iталiю, шаснаццатая брыгада была ў працэсе поўнага раскладу. Хутчэй нагадвала банду людзей у вайсковай вопратцы, чымся войска. Дысцыплiны ўтрымаць было нельга. У гэты час варшаўскi камунiстычны ўрад пры дапамозе брытанскага ўраду лейбарыстаў стараўся ўплываць на жаўнераў, каб вярталiся на радзiму. Брытанскi мiнiстр замежных спраў Бэвiн iшоў Варшаве на руку й ад сябе заклiкаў палякаў, каб вярталiся.

Тыя, што пакаштавалi некалi жыцьця пад бальшавiцкай уладай, слухаць не хацелi гэтых заклiкаў. Адно палякi з заходнiх земляў, што ў бальшынi трапiлi сюды пасьля вайны з нямецкага "вермахта", масамi вярталiся дадому. Афiцэры iх не намаўлялi й не перашкаджалi. Ня было зарганiзаванай прапаганды, каб устрымаць адплыў людзей пад камунiстычную ўладу.

Дысцыплiна ў войску раўнялася нулю. Жаўнеры лаялi афiцэраў, пагражалi, што калi ўсе вернуцца ў Польшчу, то iм - афiцэрам ня будзе чаго рабiць, кiм камандаваць i застануцца без вайсковага пайка. У шаснаццатым палку драгунаў здарыўся напад на сяржанта-харонжага, што быў сьмяротна ранены доўгiм нажом у плечы. Непаслухмянасьць вiдаць была на кожным кроку. Раней давалiся пропускi на водпуск у Францыю, але калi жаўнеры дэзэртавалi й больш не вярталiся ў свае адзiнкi, пропускi былi адмененыя. Службовыя сшыткi эскадронаў штодзённа перапоўненыя былi карнымi рапартамi. Афiцэры прытарноўвалi ангельскiя суровыя вайсковыя карныя правы. За непаслухмянасьць пакараны атрымаць мог да шасьцi месяцаў вайсковага лягеру зьняволеньня.

Умовы жыцьця ў абозах 16-й брыгады былi надта цяжкiмi. Да сталага дажджу й надворнае гразi далучалiся слабое харчаваньне (у той час уся Вялiкая Брытанiя жыла скупой картачнай сыстэмай) i маральная дэпрэсiя, няведамасьць будучынi. Нiхто ня дбаў аб агульным дабры, а кожны думаў над собскiм лёсам.

Пару тыдняў, што новыя падхаронжыя пражылi ў тых адзьдзелах, што распадалiся, былi для iх найбольш няпрыемнымi з часу побыту ў Ангельшчыне. Вестку аб выездзе ў Другi корпус у Iталiю сустрэлi зь вялiкай радасьцю. Каманда групай была даручана сяржанту-падхаронжаму Яворскаму, а школьныя водгукi аб выпускнiках, якiя трэба было даставiць у Другi корпус, - Юрыю Радзiвiлу. Мелi ехаць цягнiком з Выка ў Дувэр, а пасьля, пераехаўшы Ла-Манш, з Па-дэ-кале - цягнiком праз Францыю й Швайцарыю ў Iталiю. Выезд з Выка адбыўся першага красавiка ранiцою.

IV

- Апiнii*! Давайце паглядзiм апiнii! - запрапанаваў Шчуроўскi, калi, пакiнуўшы мглiстай ранiцай станцыю Вык, усе ўселiся ў вагоне. Радзiвiл зiрнуў перш на туга напакаваны, шырокi, паложаны на каленях канверт, пасьля запытальным позiркам акiнуў спадарожнiкаў. На канверце ня было пячаткi зь ляку. Быў звычайна заклеены. Пры добрым уменьнi можна было адклеiць так, што й знаку ня было-б.

* Тут - характарыстыкi.

- Давайце, пане Юры, давайце! - спанукалi iншыя.

- Я ня ведаю... мне даручана...

- Ну дык што-ж. Нiхто ведаць ня будзе.

- Давайце, пане Юры, ня будзьце-ж бабай.

- Але як-жа тут зручней далезьцi да iх? - у нерашучасьцi пытаўся "прынц".

- Я вам памагу! - i Шчуроўскi, ня пытаючыся болей, выхапiў з Радзiвiлавых рук тугi канверт ды пры дапамозе алавiка, пачаўшы з аднаго кута, асьцярожна пачаў адклейваць. Усе абступiлi яго.

- Бярыце, пане Юры, - аддаў назад "прынцу", - чытайце.

- Чыю найперш?

- Кожнаму сваю, й няхай сам чытае.

- Так не магу, бо парасьцягваеце й пасьля не пазьбiраю.

- Дык чыю?

- Можа, Спарышову, каб даведацца, чаму апошняе месца атрымаў.

- Так, давайце Спарышову.

Юры доўгiмi тонкiмi пальцамi выцягнуў Спарышоў сшытак i адгарнуў бачынку, дзе сьвежым яшчэ почыркам было напiсана колькi сказаў, што мелi стацца асноваю далейшае кар'еры беларускага юнака ў польскай армii.

Сымон, пазiраючы цераз плечы iншых, замянiўся ў слух. Навокал замоўклi.

- ..."недастаткова пiльны й зацiкаўлены вайсковымi справамi. Павольны, хваравiты й слаба вышкалены. Адчувае комплекс народнай нiжэйшасьцi. Прычыны веравызнаньне, нацыянальнасьць. Прыдатны на заступнiка камандзера зьвязу".

- Чулi вы такое? - прамовiў зьдзiўлены голас.

- Гэта сьвiнства!

- То поўная несправядлiвасьць!

Некаторыя, не паверыўшы сваiм вушам, намагалiся прысунуцца блiжэй да "прынца" й вачмi праверыць, што прачытанае сапраўды было ў сшытку. Iншыя на розныя лады выказвалi сваё зьдзiўленьне.

Сымон, будучы цэнтрам агульнае ўвагi, выслухаўшы такую непраўдападобную ацэнку, стаяў, быццам прылiпшы да падлогi, й ня ведаў, як захавацца. Нейкая гарачыня й кроў хлынулi ў твар. Пасьля першага ашаламленьня, калi розум намагаўся адгадаць поўнае значэньне прачытанага, юнакова натура перапоўнiлася вялiкай злосьцю на маёра Палiшэўскага. Ясна было, што, дазволiўшы скончыць школу, камандзер поўнасьцю загарадзiў яму дарогу прагрэсу ў армii. Заступнiк камандзера зьвязу мог быць адно падафiцэр, навет старэйшы, тым часам як камандзерам зьвяза мог быць малодшы лейтанант - звычайна першая ступень авансу падхаронжага, якому была адкрыта дарога ў афiцэрскiя рангi. Значыцца, згодна з апiнiяй, якую бралi пад асноўную ўвагу пры авансах, капралу падхаронжаму Сымону Спарышу быў наканаваны лёс застацца мiж падафiцэраў. Але юнаку навет ня гэта найбольш балела. Як-нiяк ня ў польскай армii бачыў сваю будучыню.

Найгорш укалоў яго апошнi сказ: "Адчувае комплекс народнай нiжэйшасьцi. Прычына - веравызнаньне, нацыянальнасьць". Пачаў шукаць у памяцi, дзе й калi, пры якiх выпадках даў ён Палiшэўскаму цi iншым палякам доказы "комплексу народнае нiжэйшасьцi". Здавалася-б, што чалавек, якi мае комплекс нiжэйшасьцi цi нявольнiцкае псыхiкi, у найлепшым выпадку намагаўся-б быць iмiтатарам таго, што робяць iншыя, з комплексам вышэйшасьцi, калi ўжо ня поўным падлiзаю цi падхалiмам. Мусiў-бы патрапляць iншым, саромецца свайго народу й нацыянальнага "я", а навет i самога сябе, быць верным парабкам "больш культурнага" пана. Зусiм адваротнае ўсе спасьцерагалi ў Сымона. Перш за ўсё на кожным кроку, дзе патрэбна было, дэклараваў сваю беларускасьць. Ня было ў тым стыдлiвасьцi, стрыманасьцi цi вымушанасьцi, але наадварот - ганарлiвасьць. На палякаў глядзеў, як на акупантаў свае Бацькаўшчыны. А цi-ж пакрыўджаны й абрабаваны чалавек чуе комплекс нiжэйшасьцi ў дачыненьнi да рабаўнiка. Добра ведаючы слабасьцi нацыянальнага характару й фальшывую пыху палякаў, Спарыш поўнасьцю згаджаўся з трапнай, агульна ведамай i ўсюды ў Шатляндыi паўтаранай ацэнкаю: "A Pole has manners of a king and morals of a tomcat".*