К Акула - Змагарныя дарогi (на белорусском языке)

IX

Зь iншых навучэнцаў восьмага курсу трэба прыгадаць Усаевiча, сярэднiх гадоў паляка зь беларускай Смаргонi, найбольш здольнага й пiльнага вучня, што пры сканчэньнi школы заняў першае месца. Усаевiч адбыў час зьняволеньня ў бальшавiцкiх лягерах ваеннапалонных, служыў у войску яшчэ перад вайной, а на фронце быў у панцырных адзьдзелах. Меў вялiкiя веды з усiх панцырных дзялянак i таму ў школе амаль ня меў патрэбы вучыцца. Пад час заняткаў на радыёвым курсе практыкаваў альфабэт Морзэ, хоць вымагалася адно павярховае веданьне яго. Пасьля заняткаў найбольш сядзеў з Радзiвiлам у бараку, то падгладжваючы ангельскую мову, якую вельмi добра ведаў, то заглядаючы ў кнiжку матэматыкi, вiдаць, рыхтуючыся на будучыню трапiць у нейкую школу.

Зьвязны Бончэк належаў да старэйшых векам падафiцэраў. Некалi трапiў у нямецкi палон i пасьля, уцёкшы зь лягеру зьняволеных, быў iнтэрнаваны ў Швайцарыi, дзе адсядзеў у лягеры гады тры. Швайцарыя была частай тэмай ягоных гутарак. Хвалiў маленькую альпiйскую краiну, а асаблiва ейныя гадзiньнiкi. Паводле ягоных мяркаваньняў, "Тысот" быў найлепшым гадзiньнiкам на сьвеце. Каб падтрымаць гэтую думку, мог бы залажыцца на вялiкую суму. Таму што навокал не было вялiкiх аматараў i знаўцаў швайцарскiх гадзiньнiкаў, нiхто з Бончкам не закладаўся.

Найбольш мiзэрным, цi, калi ўжыць тут самае адпаведнае польскае слова, "нэндзным" чалавекам на восьмым курсе быў малы сьлiмазарны, заўсёды наракаючы й невясёлы Янкоўскi. Няцяжка было спасьцерагчы, што ён патрапiў набыць i захаваць у сабе самыя адмоўныя якасьцi так добра ведамага ў Заходняй Беларусi, асаблiва ў апошнiя гады акупацыi яе палякамi, тыпу польскага гiмназiста, што, скончыўшы сярэднюю школу, маючы вялiкiя вымаганьнi й прэтэнзii да грамадзтва з прычыны свае быццам адукацыi, шукаў цёпленькае пасады - звычайна дзесьцi ў малым урадзе, навет пiсарчуком, абы мог корчыць зь сябе вялiкага пана ўраднiка.

У бальшынi такiя гiмназiсты, памiма немалой акумуляцыi ведаў з лацiнскае мовы й iншых клясычных прадметаў, былi зусiм няздольнымi да практычнага жыцьця, ганьбавалi чорнай працай i саромелiся яе. Заўсёды старалiся дастаць нейкую пасаду. Польская адмiнiстрацыя, выпусьцiўшы на рынак такi своеасаблiвы няжыцьцяздольны прадукт нерацыянальнай адукацыйнай сыстэмы, каб неяк знайсьцi лiшнюю дзiрку для выгадаванага панка, часта пашырала ўрадавы апарат, тварыла новыя й лiшнiя пасады, а гiмназiст зь недахопу працы калупаў дзесьцi ў валасной управе свой нос, даглядаў ногцi, корчыў зь сябе высокага ўраднiка ды непатрэбна забiраў час сялянам, платнiкам падаткаў - ягоным кармiцелям, якiм абцяжваў жыцьцё.

Янкоўскi лiчыў сябе пакрыўджаным жыцьцём i людзьмi, думаў, што нiхто да гэтага часу не ацанiў ягоных здольнасьцяў, не гаворачы ўжо аб пашане да ягонага шляхоцкага паходжаньня. Лiчыў, што капрызны лёс закiнуў яго ня ў той асяродак, дзе ён мусiў-бы быць, i вызначыў яму ў жыцьцi не адпаведнае месца. I з выгляду быў малым i нявыглядным, заўсёды натапыраным i шурпатым у адносiнах да iншых.

- А што-ж, пане Янкоўскi, будзеш рабiць, як скончыцца вайсковая масьленiца ды прыйдзецца ў цывiльным жыцьцi самому раду сабе даваць? - пацiкавiўся аднойчы Сымон.

- Фраер ты, - самазадаволена й звысоку гледзячы, адказаў панок, - дамоў вярнуся. Там каля Кракава цёця мае маёнтак. Вось дзе я буду жыць.

- Ого, брат! - засьмяяўся Сымон. - Дык ты, мусiць, уяўляеш, што маскоўскiя таварышы пакiнулi тваёй цёцi маёнтак i, пэўна-ж, таксама i для цябе цёпленькае местачка. Адно прыходзь i сядай панаваць! Нявузка!

- Ах! - махаў дробненькi палячок рукой. - Што з табой гаварыць! Ты - мужык i на гэтых рэчах не разумеешся.

- Я разумею, што хто працы не баiцца, таму ўсюды дарога.

- Працаваць? Дзiвак ты. Я створаны да рэчаў лепшых, а не да працы. Няхай дурнi працуюць.

- Але-ж ты й паразiт! - плюнуў Сымон.

Янкоўскi не спасьцярог вялiкiх пераменаў, што прынесла на акупаваныя бальшавiкамi польскiя землi ваенная бура. Ня тое каб не хацеў, але прост-напраст няздольны быў сьмела заглянуць у вочы рэальнасьцi, ацанiць зьмены, што адбылiся ў сьвеце, а асаблiва на землях, захопленых Сталiным, а ў сувязi з гэтым i прадбачыць розныя магчымасьцi цi немагчымасьцi ды са здаровым розумам плянаваць будучыню. Ва ўяўленьнi шляхцiца маячыўся ўтульны маёнтак з белым выгадным домiкам у засенi высокiх стройных таполяў, пагулянкi з суседнiмi прыгажунямi-шляхцянкамi ў травеньскiя вечары, нагляданьне за паўпрыгоннымi сялянамi, гадаваньне кругленькага сыценькага жывоцiка й пагарда да чорнай працы. Сымон глядзеў на Янкоўскага больш з палiтаваньнем, чымся пагардай, i зусiм нядрэнна ўяўляў расчараваньне панка, калi-б той вярнуўся ў Берутаву Польшчу на "цёцiн маёнтак".

Iснаваў на восьмым курсе й гэтак званы покерны гурток. Да яго належала нейкiх пяць асобаў, сярод якiх галоўным быў зьвязны Розмарэк, сам стары й перадваенны яшчэ жаўнер, што больш увагi ў жыцьцi аддаваў пазакулiсным, чымся простым, хадам. Ён пранюхаў, што камандзер школы, маёр Палiшэўскi, сам любiў часта прысесьцi ў "покерэчэк". Гэткiм чынам iснавалi спрыяльныя ўмовы для карцёжных гульцоў i адно заставалася выкарыстаць нагоду. Розмарэк аб тым i парупiўся.

Няцяжка было спасьцерагчы, як часта пасьля заняткаў покернiкi адзiн за адным iшлi ў суседнi з маёравай кватэрай барак, дзе жылi падафiцэры. Там мелi асобны вольны пакой, дзе нярэдка займалiся ўлюбёнай гульнёй цэлымi гадзiнамi. Вучнi школы ведалi нямала адносна прайграных i выйграных, але таму, што сам Палiшэўскi часта прымаў удзел у картах, трымалi язык за зубамi. Розмарэк i сябры-покернiкi трымалiся з Палiшэўскiм за панiбратаў i будучыню ў школе мелi больш-менш забясьпечанай.

РОДНЫ ЗЬНIЧ

I

Пасьля пары месяцаў побыту ў Школе Падхаронжых Сымон быў прыемна зьдзiўлены адносiнамi да яго з боку сяброў курсу. Змалку прывыклы да польскае неталеранцыйнасьцi. падрыхтаваны быў на розныя няпрыемнасьцi, шпiлькi, дакоры цi навет i варожасьць. Але нiчога падобнага ня мог заўважыць. Наадварот нiколi не спасьцярог, каб вучнi вырозьнiвалi яго памiж iншых. Шмат хто паважаў яго й цанiў як аднаго зь лепшых вучняў курсу. Ведама-ж, часта настаўнiкi, а ў даным выпадку - iнструктары, ня ведалi так добра сваiх вучняў, як самi вучнi ведалiся мiжсобку. Нярэдка прыходзiла ў галаву Сымона думка, што прычынай ягонага згоднага сужыцьця зь iншымi на курсе была адсутнасьць там гэтак добра ведамага з ранейшай жыцьцёвай практыкi i з войска тыпу зласьлiвага беларускага рэнэгата, якi, намагаючыся быць лепшым палякам за сапраўднага паляка, вечна так цi iнакш спаганяў злосьць на сваiх суродзiчах. Дзесь у глыбiнi ў такога рэнэгата была звычайна захаваная макулiнка зраненага сумленьня, якая цэлае жыцьцё не давала яму супакою таму, што здрадзiў i апаганiў народ i самога сябе. Дзеля насычэньня эгаiзму й апраўданьня сябе як чалавека, дзеля таго, каб давесьцi палякам, што ён самы сапраўдны й цэнны паляк, нiкчэмнiк такi вечна мсьцiўся на здраджаных суродзiчах. Помста гэтая - кусаньне цела роднае маткi, прымае розныя формы. Найчасьцей выказваецца дробнай дакучлiвасьцю й ядавiтасьцю ў дачыненьнi да сваiх братоў, у канцы-ж становiцца для рэнэгата хутчэй бiялагiчнай, чымся духовай патрэбай. Адгэтуль такая цягласьць i ўпорыстасьць у дакучаньнi здраджаным людзям.