К Акула - Змагарныя дарогi (на белорусском языке)

Дык на даным этапе, пакуль сваiх ня было яшчэ вiдаць, пакуль ня вызначана была дарога заходняга палiтычнага сьвету, навет i такая маленькая, паводле слоў таго-ж палячка, "удача" была крынiцаю духовай падтрымкi, апраўданьня сваёй вартасьцi, жыцьцёвага дасьведчаньня, поступу й трываласьцi.

Калi ўжо навет i сярод чужых, калi няма iншага выйсьця, дык хаця-ж каб не апошнiм. Надта-ж нядобра цягнуцца ў хвасьце сярод сваiх, хоць гэта яшчэ паўбяды, але-ж сярод чужых (ды яшчэ такiх, што вечна тыцкалi раней i вытыкаюць цяпер сваю вышэйшасьць i лепшасьць), дык гэта было-б для Сымона прост-напраст духовай катастрофай, тым больш што на палякаў глядзеў часта з пагардай, а рэдка з пашанай.

САМАГУБСТВА РАЧЫЦКАГА Й ЛЮДЗI ВОСЬМАГА КУРСУ

I

Ня мiнула пары месяцаў ад пачатку заняткаў восьмага курсу, як лiк вучняў зьменшыўся на аднаго. Улан Рачыцкi пазбавiў сябе жыцьця стрэлам у рот.

Рачыцкага памятаў Сымон з "Лэмi Кэмпу" каля Нэапалю. Улан адразу кiнуўся беларусу ў вочы таму, што хвалiўся ўжо ў той час веданьнем ангельскае мовы. Ясна, Сымон ня мог ацанiць, як добра Рачыцкi ведаў мову. У гаворцы, якую ўлан вёў быццам з сабою, быццам зь iншымi, нiчога ня ведаючымi, як Сымон здагадваўся, было шмат "лацiны", г. зн. лаянкi. Сьпяваў па-ангельску адну цi другую песьню, тое-сёе гаварыў да iншых сяброў, быццам каб пахвалiцца веданьнем мовы, i, самае галоўнае, мог навет у кавярнi дагаварыцца з ангельскiмi вайсковымi жанчынамi. Шмат хто яму ўжо тады гэтак моцна зайздросьцiў, бо як-нiяк ехалi-ж у Ангельшчыну, й кожнаму веданьне мовы прыдалося-б.

Быў гэта шыракаскулы ў твары, чорны, сярэдняга росту, мускулiсты й добра збудаваны мужчына гадоў звыш трыццацi. Паходзiў дзесьцi з Заходняе Ўкраiны, што была пад польскай акупацыяй, быў сынам асаднiка, прайшоў савецкiя канцлягеры, трапiўшы ў 1939 годзе да бальшавiкоў у палон. Ваенны шлях ягоны цягнуўся ад Тобруку ў Афрыцы аж да Балёнii. Аб ваенных здольнасьцях сьведчылi два шэрагi берэтак вайсковых медалёў на левым баку грудзей мундзiра. Рачыцкi вельмi любiў сьпяваць i быў гаспадаром прыемнага басу. Звычайна, кончыўшы "Над Янцэ-Кянгам зьзяе месяц", пачынаў "Сагару", а часта заводзiў, наўмысьля выкрыўляючыся й сакавiта пераплятаючы "лацiнай", "Я - стары араб".

Шырокi й злёгку пакалечаны воспай твар звычайна насiў пагодную ўсмешку, але яна часьценька й надта-ж раптоўна зьнiкала, а на яе месца зьяўлялася задуманая й сумная маска, што магла сьведчыць аб нутраных перажываньнях. Пасьля самагубства, калi сябры пачалi прыпамiнаць розныя дэталi зь ягонае размовы, выгляду й адносiнаў да iншых, вырашылi, што Рачыцкi раней насiўся з думкай аб самагубстве, адно скрытнасьць характару й зьверхняя пагодлiвасьць добра маскавалi ягоныя намеры. Тыя, што найблiжэй яго зналi, цьвердзiлi, што нябожчык даўно страцiў быў усялялую веру ў лепшае, у тым лiку перадусiм у хуткае вызваленьне Польшчы, дый, магчыма, у занадта чорных колерах уяўляў будучыню на чужыне. Як-бы там нi было, Рачыцкi павялiчыў i так ужо немалы лiк тых палякаў, што пасьля Ялцiнскай канфэрэнцыi, пазбаўленыя надзеi на лепшую будучыню свае краiны, собскiмi рукамi вызначалi апошнiя разьдзелы свайго жыцьця.

II

Прыступаючы да азнаямленьня чытача з удзельнiкамi восьмага курсу школы, варта спынiцца найперш на вучню найбольш ведамым i паважаным сярод iншых Юрыi Радзiвiле. Але перш яшчэ льга прыгадаць тое-сёе аб самым доме Радзiвiлаў, бо апошнiя сусьветныя буры, разам з дэтранiзацыяй старых паноў - магнатаў на зямлi беларускай, змылi з памяцi людзей i мiнулае найвызначнейшых арыстакратычных дамоў.

Род Радзiвiлаў карэньнямi сягае ў далёкае мiнулае Вялiкага Княства Лiтоўскага. Iмёны Радзiвiлаў сустракаем сярод найвызначнейшых людзей княства ваяводаў, бiскупаў, дворных гэтманаў i князёў. Стаяць яны побач Сапегаў, Астрожскiх, Хадкевiчаў, Мiрскiх, Алелькавiчаў, Глiнскiх. Радзiвiлам належалi вялiкiя абшары беларускае зямлi - пачынаючы ад Случчыны праз Нясьвiж i Клецк, Лiдчыну i Трокi - аж да Коўна. Амаль ва ўсiх вялiкiх местах Радзiвiлы мелi свае палацы.

Калi ўсьлед за дынастыяй лiтоўскiх князёў (пазьней-жа польскiх каралёў Ягайлавiчаў) беларускiя магнаты кiруюць позiрк на Варшаву й Рым ды пасьля зусiм пакiдаюць свой народ i шпарка адчыняюць дзьверы польскiм уплывам на Беларусь i Жамойць, Радзiвiлы знаходзяцца ў iхнiх шэрагах. Яшчэ ў 1709 годзе князь Януш Радзiвiл з Багуславам намагаюцца пры дапамозе ў той час агрэсыўных швэдаў аднавiць поўную незалежнасьць Вялiкага Княства Лiтоўскага ад Польшчы (Кароны). Палякi змаўляюцца з расейцамi i йдуць наперасек швэдам i беларусам. Iдэя Радзiвiлаў ня была зрэалiзаваная. Другi пярэхрыст з княжага дому, званы Сiроткам, пры дапамозе iнтрыганцкiх польскiх магнатаў i ордэна езуiтаў, канчаткова перахiляе вагу будучага лёсу гэтага некалi слаўнага дому ў польскi бок. Януш Радзiвiл за свае стараньнi аднавiць незалежнасьць Вялiкага княства Лiтоўскага атрымоўвае ад Варшавы мянушку здраднiка, а род Радзiвiлаў цьвёрда становiцца ў калёны iншых вялiкiх i малых магнатаў-паноў, рэнэгатаў беларускага народу.

Радзiвiл Сiротка зачыняе ў Нясьвiжы беларускую друкарню, што ў гэты час, калi на беларускiх землях моднымi былi розныя плынi заходнеэўрапэйскай рэлiгiйнай рэфармацыi, была адным з агменяў беларускага друку й культуры. Сiротка прывозiць у Нясьвiж рыцараў польскага каталiцызму - езуiтаў. Будуе для iх вялiкую сьвятыню й езуiцкую калегiю, а для сябе распачынае будову магутнага замку. Нясьвiж дзякуючы Радзiвiлу Сiротку становiцца, бадай, найгалоўнейшым асяродкам пашырэньня ў Беларусi рыма-каталiцызму й паланiзацыi нашай Бацькаўшчыны. Ад гэтага часу аж да акупацыi Беларусi Расеяй не зарастае пустазеллем дарога зь Нясьвiжу ў Кракаў i Варшаву. Польшча пры дапамозе сваiх паноў-iнтрыганаў i езуiтаў, пры пасярэднiцтве нясвiжскiх рэнэгатаў, моцна сьцiскае абшарнiцка-паланiзацыйнае ярмо на шыi сялянскага беларускага народу.

У 1784 годзе гасьцяваў у Нясьвiжы польскi кароль Станiслаў Аўгуст, а ў 1929 годзе - будаўнiк павэрсальскай Польшчы маршал Пiлсудзкi. Апошнi прыяжджаў быццам дзеля наведаньня i ўшанаваньня магiлы свайго слугi - ад'ютанта князя Станiслава Радзiвiла. Фактычна-ж мiж гэтымi вiзытамi ня было iстотнай розьнiцы: сьведчылi яны аб тым, якую вялiкую вагу надавалi пануючыя ў Варшаве асобы дому Радзiвiлаў. Уважалi яго супоняй таго абшарнiцкага польскага каланiзацыйнага ярма, якiм пры дапамозе беларускiх магнатаў-здраднiкаў запрэглi ў няволю беларускiя сялянскiя масы.

III

Вучань восьмага курсу Школы Падхаронжых Юры Радзiвiл меў у апiсаным намi часе гадоў дваццаць пяць. Быў гэта вельмi высокi ростам, тонкi чарнявы дзяцюк. Густыя чорныя бровы парасьлi малымi стрэшкамi над доўгiмi вейкамi. Цёмна-рудыя вочы сядзелi блiзка простага й тонкага носу. На высакаватым лобе ледзь заўважныя былi раньнiя маршчыны. Невялiкiя прагалiны па кутах ужо разрэджаных валасоў, чэсаныя проста назад, былi вестунамi раньняга лысеньня. Дзякуючы вялiкаму росту Юры рабiў уражаньне худога й тонкага. Вузкiя, з доўгiмi тонкiмi пальцамi рукi лёгка, быццам наскi лыжаў, маглi загiнацца ўверх. Нямала ўвагi прысьвячаў Радзiвiл сваiм пазногцям, вострым i доўгiм, заўсёды чыстым i дагледжаным. Тыя арыстакратычныя рукi, пэўна-ж, шмат пацярпелi-б, каб давялося iм падаiць з паўтузiна кароў цi падужацца пару дзён зь вiламi пры вывазе гною. Асьмелiмся цьвердзiць, што Юрыю нi таго, нi другога не даводзiлася рабiць, хоць ня будзем запэўнiваць, што ён наогул цяжка не працаваў цi фiзычна не цярпеў.