Фольклор - Бурятские народные сказки. Бытовые
Иимэ шадамараар угээтэй хун тайшаае мэхэлһэн байха.
52. ГУРБАЛДАЙН ГУРБАН СЭСЭД
Гурбалдайн гурбан сзсэд гурбан яһанай амитад байба гэлсэхэ. Нэгэниин ихинаад яһанай хүн гэхэ, хоёрдохин — барай яһанай, гурбадахин — бо-ролдой яһ а май. Тэрэ гурбан хүбүүн гэр гэртээ, нютаг нютагтаа байхадаа бэе бэеэ суу дуулаад байба ха. Тиижэ ерээд, хоёр бага сэсэшүүлын ехэ сэсэнээ бэдэрэжэ ошобо ха.
Ихинаад япан тэрэ сагта хадаа Ахайн аманда һууһан гэхэ. Хоёр сэсэн харгуйн холынхи, уһанай утайнхи, һура һураһаар Ахайн аманда хүрэбэ ха. Тиигээд хүнэһээ һураад ехэ сэсэндээ оробо ха. Ехэ сэсэниин гэртээ пууба. Мэндэ амар хэлсээд, ехэ сэсэниин хоёр бага сэсэшүүлһайн иижэ пураба тэхэ:
— Юу голой хүбүүд, хаа голой ашанад байната, юунэй һу-рагаар энэ холо ерэбэбтэ, юунэй суугаар энэ газарта мордо-бобто? — гэжэ.
Тиихэдэнь дунда сэсэниин иижэ хэлэбэ гэхэ:
— Бидэ хоёр нэгэ харагшан үнеэ буляалдаад байнабди. Энэ нүхэрни буляалдахадаа иижэ хэлэнэ: "Энэ үнеэ угүй болгоһоор жэл болбоб", — гэжэ. Би хэлэхэдээ иинэби: "Энэ унеэн хадаа хү-рээ соомни үнеэнһээмни гарһан юма", — гэжэ. Тэрэ буляалсаа-емнай хахалажа үгэхэ хүү оложо ядаад танда ерэбэбди. Таа маниие хоёр тээшэмнай хахалажа үгыта?
Ехэ сэсэн нэгэ багтай шэбшэд гээд, хэлэбэ: ' — Буляалдаһан үнеэнэй эхэдиинь дсарагтун.
Хоёр сэсэд гэр гэртээ харяад, унеэдээ туугаад ошобод. Ехэ сэсэн буляалдаһан үнеэень баряад, борьбын минаадаба. Тиихэдэн хажуудан байһан эхэн мөөрэбэ. Тэрэ үнезнэй мөөрэһөөр ехэ сэсэн хэлэбэ:
— Энэ мөөрэһэн үнеэн буляалдаһан үнеэниитнай эхэн. Ши, бага, сэсэн, үнеэгээ аба! — гэбэ.
Тиижэ ерээд ехэ сэсэнэй гэртэн орожо таамаг хүүрнүүдии хэлсэжэ, таршагаар хэмнэн зугаалабад, һайхан хүүрнүүдии хэлсэжэ, һараар хэмнэн зугаалабад. ШШ
Ндйрляжа байхадаа бага сэсэниин иижэ һураба гэхэ: — Бага наһандаа нэгэ үдэр хээрэ хонидии адуулажа ябабаб. Тиижэ ябахадамни хажууда мни дурбэн хун ерэбэ. Мэндэ амар хэлсээд нэгэнинн хэлэбэ: "Бидэ эсэгэйн дурбэн хубуудэб-д*. Эсэгэмнай ухэхэдээ дурбэн хубуундээ нэгэ дохолон сагаагша гуу улеэһэн байба. Тэрэ гүүгээ бидэ хубааһан байба бди иижэ: ехэ ахамнай толгойен абаһан юма, гурбан бага хубуу-диин нэжээд хул а балан байгаа. Мунөө болходо тэрэ гуумнай хээрэ бэлшэжэ ябаад, хунэй хурээ бала даража ороод, таряа эдеэ. Тэрэ таряанай эжэн манһаа потрав нэхэжэ байна. Дуу-мэйн ноедууд тэрэ хэрэгые шуугээд, иимэ тогтоол га р га а юм: душэн пууд талха тулэхэ гэжэ. Тэрэ душэн л у уд талхайе бидэ хайшан гэжэ хубаажа тулэхэ юумабди? — гэжэ. — Тэрэ хэрэ-гиие тани ойгоор хайшан гэжэ илгаха хэрэгтэйби? Ехэ сэсэн, хэлэжэ угыга", — гэбэ. Ехэ сэсэн нэгэ бага доошоо хаража һуутаад хэлэбэ:
— Бага хубуундэ дохолон хул тудаһан байгаа, тэрэ хубуун юма тулэхэгуй юм. Дохолон хул таряа гэшхээгуй. Ехэ ахань' хоёр, хуби тулэхэ юм, юум гэхэдэ: толгой баран бэеые мэдэжэ абадаг юм, хоёр дунда хубууд арбаад пууд тулэхэ юма, юм I гэхэдэ һайн хулнууд муу хулиие шэрэжэ ябаһан юма.
Тэрэ илгабариие хоёр бага сэсэнүүд зүбшөөбэ. Тиижэ зу-гаалажа һуугаад, ехэ сэсэн дунда сэсэнһээн иижэ һураба: щ
— Ахайн Ирхудэй толгой Улаан Залаа Мэргэн Дэгэйн мэдээндэ байдаг байгаа. Өөһэн тэрэ дайдые эжэлээд, та ига да ябаһан ангуудын баһа эжэлэдэг байгаа юм. Тэрэ тайгадаа агнажа ябаһаар, Улаан Залаа Мэргэн Дэгээ хубуун нэгэ та рил эреэн буга хараба ха. Номо һаадагаа абаагуй юума ад, гэртээ ошобо ха, номо һаадагаа асараха гэжэ. Тэрэ һамаандан Ту-иэршиин хубуун Бара тургэн тэрэ бугайе харбажа унагаага^ад, шорложо эдихэ гэжэ шамдажа байба ха.
Дунда сэсэн өөдөө хаража, нэгэ мирад гэжэ хэлэбэ гэхэ:
— Тэрэ бугайе нэгэ харбалгайн* газарта барижа үгөөд, Улаан Залаадаа харбуулжа, оноо хадан буугаен өеһэндэ үгэхэ.
Гурбан сэсэшүулнүүд туүниие зүбшөөбэ. Түүнэһээ хойшо болходон гурбан сэсэн нэгэдэжэ, нэгэ газар һууба ха. Сэсэниин ехэдэ, сумэгэниин бүдүүндэ гурбалдайн гурбан* сэсэн бутүүе тааха, бухэлиие намнаха юмад сууда орожо, сойда хатаража байгаа юм.
Нэгэтэ Гурбалдайн гурбан сэсэнүүдии гэртээ һуухадан, хоёр һамаган оробо ха. Мэндэ амар хэлсээд, тэдэ һамагад хэлэбэ:
— Бидэ хоёр базанадабдн, хоюулаа аха дуу хоёрой памага-дабди. Хоюулан иэжээд нэжээд хүбүүтэй байба бди. Тэрэ хоёр хүбүүднай эрээмэ сасуу хоёр байгаа юм. Нэгэ 1?уни хоюулан хүбүүдээ тэбэрээд унтаһан юмабди. Нэгэнээмнай хүбүүн углөө бодоходомнай үхэшэжэ байгаа юм. Үлэһэн нэгзэ мүнвө болоходон буляалдажа байнабди. Гурбалдайн гурбан сэсэЯЯН
манай хэрэг илгажа угыта.
Гурбалдайн гурбан сэсэн тэрэ һамагадые үлэһэн хүбүүея асаруулба. Ехэ сэсэниин тэрэ хүбүүниие абаад, һэлмэеэ баряад далайба, хоорондоогуурин хахара сабшаад, нэжээд нэжээдээр
угэхэ гэжэ. Тиихэдэн үнэи эхэн хэлэбэ:
— Хүбүүемнай аланхаараа, энэ һамганда угэгты! — гэжэ. Тиихэдэн нүгөө һамганиин хэлэбэ:
— Сабшагтуй, хэндэшье хүртэйгүй байг! Гурбалдайн гурбан сэсэн тэрэ һамагадай хүүриүүд дээрэһээ
илгажа, хүбүүе сабшахагүй гэһэн һамгандан үгэжэ табиһан гэлсэхэ.
53. ГУРБАЛДАЙН ГУРБАН СЭСЭН
Гурбалдай гээши хун гурбан хүбүүтэй байгаа'. Тэрэ гурбан хүбүүн худмури хээ
убэй гэртээ һуу һууһаар эсэгэеэ далан улаан үхэри идежи дуу-
Ьашхоо. Тиихэдэ дүү хүбүүниин ахаһаан һурана:
— Аха, аха, хаанапаа ерээбши?
Ахан хэлэнэ:
— Хуйтэн голой сэлеэнһээ ерээб.
— Хүйтэн гол гэжи голоһоо гараһан горхоо хэлэныштаа?
— Голоһоо гараһан горхонши һаан, тураг шубуун дэбзжи гараа үбэй има.
— Тураг шубуун гэжи тугаар гараһан бульжуиуурай хү-бүүн бульбурайхани хэлныштаа?.
— Бульжумуури хүбүүн бульбурайханшни хадаа хаан хүү-"и алтан орьег дээрэ һуужи, хоёр даляараа газар хадхажи байһиима.
— Хаан хүнн алтан орьег гэжи харса хүни урса хэныйш-
таа?
— Харса хүни урсаши һаан хоёр нохой хоёр эрхиндэн
һуугаад, дуу дуугаа дуулалдаа үбэй байһиима.
— Хоёр нохой гэжи хоёр нохоёо нойтон гөлгө хэлныштаа?
— Хоёр нохойн гөлгөнши һаан, Шингэлтүйн дабаан өөдэ дөшен пүүд туулга даажи гараһиима.
— Шингэлтүйн дабаан гэжэ бог-һаг адхаһан болдогоо хэл-ныйштаа?
— Бог-һаг адхаһан болдогши һаан, ялгайн ябар халхала-
һиима.
— Ялгайн ябар гэжи үглөө үдэшин шируу хэлныйштаа?
— Үглөө үдэшын шируушии һаан, хоёр сэсэн хүүр хэлсэ-жи байһаар хэлэеэ хөлдөөшхнһиима.
— Хоёр сэсэн гэжи хоёр хэлхеэ тульмага хэлныйштаа?
18'
5
275
— Хоёр хэлхэй тульмагши һаан, хэлхэ хүүр дутаа үбэй има. Тиигээд гэртэпээн Хартагай хаани нэрэ өдөр ошохомнай
гэжи төхөөрэбэ. Төхөөрөөд ошоо. Ошоходон айл байгаа. Ехэ хубуунннн тэрэ айлда ороо. Ороходон, гэрэй эжин гэртээ убэй. Гэртээ убэй байхадан, ахаһаан хоёр дүү хүбүүниин һу-раба: '
— Ямар хунээдэ орообши? — гэжи.
— Өрөөһөн нюдээ өрөмдөк хүнээдэ орооб.
Тиигээд саашаа ябана. Баһа нэгэ хүнэй гэр байхада тэндэ дунда хүбүүниин оробо. Дунда хүбүүнһээн һурана:
— Хэнээдэ орообши? — гэжи.
— һорһон дахатай хунээдэ орооб.
Бапа саашаа ошоходон нэгэ гэр байгаа. Тэндэ бага хүбүу" ниин оробо. Тэрээнһээн һурана:
— Хэнээдэ орообши?
— Сагаан морьтой хунээдэ орооб, — гээ.
Тиигээд саашаа ошоходоо тэрэ ороһон улаһаа хүсээ. Хү-сээд, урайн ороходоо, ахан хэлэнэ:
— Энэ минии ороһон гэри эжин.
— һайши гээд таняабши? — гэхэдэн:
— Нюураа угаагаад, угаадаһаа хушаа үбэй иима, тэрээ-гүүриин таняаб.
Нүгөө хүбүүгээ хүсээд, дунда хүбүүниин хэлэнэ:
— Минии ороһон гэри эжин ЭНЭ. t
— һайшан гээд таняабши?
— һорһон дахаяа һэжирээд өмдөө һэн, тэрээгүүрин таняаб.
Урайн ороод инеэлдээд ябана. Гурбатхи хүүгээ хүсээд, бага хүбүүниин хэлэнэ:
— Минин ороһон гэри эжин энэ, — гэбэ.
— һайшан гээд таняабши?
— Сагаан морёо унахадаа ильбээд унаа һэн, тэрээгүүрии таняаб.
