Фольклор - Бурятские народные сказки. Бытовые

Хаан баабайн:

— Газаа хулгай худал болхым гэжэ юрдөө һанаба үгылби, юун бузар зүдэр юумэн гээшэб. Хүн амнтанай дуулдаа үзэгдев угы юун болобо гээшэб, алта мүнгыен абаад, хара нүүрһэ хэһэн байбал'. — гэбэ..

— Зай, Можогор, хүн зондо бү хэлцш. Хариин хаан дуу-лаа хадаа эшхэбтэр зүдэр юумэн болохол! Шамдаа нэгэ мэшээг алта хэжэ үхэб, — гэбэ.

Хаан баабай нэгэ мэшээг алта мүнгэ хэжэ үгэжэ, Можо-гороо мордуулба ха. Можогор гэртээ нэгэ мэшээг алта мүнгэ-тэй хүхюун ерэбэ. Тиигээд долоон Хожогор Можогоройдо орожо ерэбэ.

— Зай, Можогор, энэ ехэ алта мүнгэ хаакаһаа асарбаш?

Можогор хэлэбэ:

— Хаан баабайда тэргын хара нүүрһэн ехэ; үнэтэй сэдпэи байна. Нэгэ мэшээг күүрһэ абаад, нэгэ мэшээг алта мүнгз хэжэ үгэбэ, — гэбэ Можогор. — Харагты, узэпы, — гэжэ харда?

ж а ехэ хүхюун байба.

Долоон' Хожогор дуулаад, гэртээ урнлдажа ябажа ерэбэ ха. Долоон Хожогор тэрэ һүниндөө хэһэн тэргэеэ галдаба ха. Үглөөгүүр долоон Хожогор нэгэ нэгэ мэшээгтээ нүүрһэеэ хэжэ,

хаанай уруу гэшхэлбэ ха. Хаан баабайнда орожо:

— Нэгэ мэшээг' нүүрһыемнай абажа, нэгэ мэшээг алта

мунгэ үгыт, — гэбэ.

Хаан баабай ехээр уурлажа:

— Хара хүйхэрнүүд, хаанапаа хулгайшад ерэбэт, хүнэй дуулдаа үзэгдөөгүй юумэ хөөрэжэ байнат! — гэжэ үхэһөв HWr; гуур сохижо намнаба ха. Тиигээд долоон — Хожогор "Можогор мании мэхэлбэ" гэжэ ехэ ууртай, сухалтай гэртээ ерэбэ.

Долоон Хожогор нэгэтэ;һүнн Можогоройнгоо ганса улаак

тэмээгынь ерэжэ алаба. Можогорой үглөөгүүр харан гэхэдэнь,

Ганса улаан тэмээнь ухэшеед хэбтэбэ.

Можогор үни удаан бодонгуй, тэмээнэйнгээ шуһыень абаба. Можогор мориёо эмээллэжэ, шуһаяа абаад мордобо. Тиигээд Можогор хаанай эхи заха үгы тэмээн дэ ошожо, табан улаан тэмээень шуһаараа улаан халзан болгобо. Тиигээд хаанай адуу-шанда ошоод:

— Минни табан улаан халзан тэмээн танай һүрэгтэ ябана угы ха гү? — гэжэ асууба.

— Ямар шинии табан улаан халзан тэмээн ябадаг юм? — гэжэ хаанай адуушан Можргорые улдэбэ.

Хаан баабайда Можогор дахин ерэбэ. Хаан баабайнда орожо, Можогор худал үнэниие хөөрэжэ ехэ хухюулбэ ха.

— Минии табан улаан халзан тэмээн танай һүрэгтэ оро-һоор унн болоо. Танай адуушан угэнэ угыл, ямар бузар зудэр юм гээшэб. Энэ олон тэмээтэй аад, минии табан улаан тэмээё дараха гэбэл.

Халзан хаан баабай:

— Табан улаан халзан тэмээн байбал угэгты, — гэжэ за-хнрба.

Харахадань табан улаан тэмээниинь байба. Можогор табан улаан тэмээгээ туужа ехэ хухюутэй ерэбэ. Долоон Хожогор Можогорһоо ерэжэ асууба:

— Ши энэ табан улаан тэмээ хаанаһаа асарбаш?

— Үхэһэн тэмээнэй шуһан ехэ унэтэй боложо, нэгэ үхэһэн тэмээнэй шуһанда табан улаан тэмээ угэбэл.,

Долоон Хожогор тэрэ һүниндөө нэгэ нэгэ тэмээнүүдээ- алаба. Үглөөгүүр бодожо, тэмээнэйнгээ шуһа абаад, хаанай уруу гэшхэлбэ. Хаанайда ошожо: "Нэгэ тэмээнэймни шуһа абажа, табан улаан тэмээ үгыт", — гэжэ хаанда сохюулаад бусаба.

Бусажа ерээд, долоон Хожогор Можогоройнгоо паМгыень алаха гэлсэбэ. Тэрэ үдэшэндөө долоон Хожогор ерэжэ, Можогоройнгоо һамгыень алаад, гэртэнь тушуулээд ябашаба. Можогорой газаа гарахадань, памганиинь үхэшөөд хэбтэбэ. Можогор унн удаан бодонгуй, гоё һайханаар хубсалуулжа, нэгэ дошхон тэмээндэ унуулаад, өөрөө нэгэ тэмээ унажа, хаанай уруу мордобо.

Хаанай ордоной захада ошоходонь, хаанай хоёр нохой дошхон тэмээень үргөөжэ, һамгыень унагаажа, өөрөө Можогор уналсаба. Тиихэдэнь хун зон ехээр сугларжа, Можогор арай гэжэ мэдээ орожо хаанай уруу ошобо.

— Зай, хаан баабай, хоёр толгой боложо хун болоһоор хани нүхэрөө асаржа мүргүүлхэ хүсэлэнтэй ерэһэн аад лэ, иимэ оһол болобо.

Хаан ехээр мэгдэжэ хэлэбэ:

— Хун зондо бү дуулгаарай, хариин хаан дуулаа хадаа эшхэбтэр болохо. Би гурбан басагадтайб, нэгэ басагаяа ухэб.

Хаан баабай- басагаяа олон адуу малтайн хүргэжэ үгэбэ.

Долоон Хожогор хараад, дахин Можогоройдо ерэжэ, Ш гайхажа тагнаба. Долоон Хожогор Можогорые алаха гэжэ шии. дэбэ. Ехэ пайн хайрсаг бэлдэжэ хээд, Можогороо баряад

хайрсагта хээд, упа уруу түлхижэ орхибо.

Упанда урдажа ябахадань, нэгэ хаанай адуушан бүгтэр убгэн тэрэ хайрсагые гаргаба. Гаргаад узэхэдэнь, Можогор гаража ерэбэ. Можогор адуушанда ехэ баярые хүргэжэ, хонн-дыень туулсаад хаанайда ерэбэ. Долоон Хожогор харажар-хёод, Можогоройдо дахин ерэбэ.

— Бидэ шамайе упа уруу түлхеэ һэмди, хаанаһаа гаража ерэбэш?;

— Уһанай хаан гээшэ аргагуй баян ха юм, ямар ехэ туһа

хүргэжэ намайгаа урдахуулба гээшэбтэ, — гэбэ.

Долоон Хожогор ехээр гайхажа — Намайе, намайе урда-

хуулыш, — гэбэд.

Тиихэдэнь Можогор хэлэбэ:

— Таанад вөһэдөө хайрсагаа хэгты, би урадхуулхыень

мэдэхэб.

Долоон Хожогор үглөөгүүр нэгэ нэгэ хайрсаг асарба. Можогор бултыень хадаад урадхуулба.

Тэрэзнпээ хойшо Можогор дайсанаа даража, жаргажа

һууба.

41. АРГАШХАН ХҮШЭХЭН ХОЕР

Урай, урай Аргашхан Хушэхэи хоёр, ябажа ябана. Аргашханиинь сэсэн аад ла

хушэбэй. Хушэхэниинь хуштэйд лэ тэнэг. Аргашханиинь аргал аргалапаар арбан тэргэ хэнэ. Хушэхэниин хушэл-хушэлиээр гансахан тэргэ хэнэ.

Хушэхэниин Аргашхандаа ерээд, арбан тэргээнь хараад, хардаа унаад, арбан тэргээн бала дэбпэшхэнэ. Тиихэлээрэн Аргашханиинь арбан тэргээ галдаад, арбан мэшээк хөө тээгээд, үхэрөө хүллөөд, хоёр үбдэгтөө шүбгэеэ хадхаад, хаани шагаабар доогуур ябана. Хаани долоон басагад гүйгөөд га-сирна. I

— Аргашхан, Аргашхан, юугаа наймалаабш? — гэнэ. Аргашхан хэлэнэ:, I I Ш

— Айл нохойл, үхэриимни бу үргээгты! Үргээбэл, арбан мэшээк) алта торгойм адхашхат, — гэнэ. "а,"эаи-

— Арбан мэшээк алта-торгойш адхаа хадаа рбан мэшээк алта-торгоо хэжэ угэхэбди, — гэжэ ябаад гуйлдэАрмшаим урдаһаа" гүйлдэнэ. Тиихэлээрэн АргашханBttM гэёо абаад, ухэрээ ууса рууяь х "Ш£ К^ЩШЩ сиржо гүйнэ. Аргашхан тэрэ памаанда Щ лта. адхатьхана газарта. "Айл нохойл харыт! АрбанШ "П торгойм хөө уйгааг болгошхоболта".-гэнэ gg* Щ долоон басаган Аргашханда арбан мэшээк | |

""Арбан мэшээк алта-торго(ВШИ ЛИ ерээд, байхадан, Хушэхэи ерээд: "Хайшан цд шээк алта-торго асараабши?" В^на ^ Щ абаад> хаани — Арбан тэргээ галдаад, ароан щ хэн абахаб,

шагаабар доогуур ябааһам. Ароан щ ябаапам. Тиихэдэм арбан мэшээк алта-торго хэн у шш

fe"

хаани басагад гуйжэ гасирээд, "бидэ абахабди, бидэ абахаб-ди" гээд, хеенм абаад, арбан мэшээк алта-торго хэжэ үгөө һэн,

Хушэхэн тэрээниинь дуулаад, гэртээ ошоод, гансахан тэргээ бала дэбһээд, галдаад, нэгэ мэшээк соогоо хээд, ээм дээрээ ургеед, хаани шагаабар доогуур ябана: "Нэгэ мэшээк хөө хэн абахаб, нэгэ мэшээк алта-торго хэн үхэ ааб?" — гэнэ.

Хаанн долоон басагад гуйжэ гасирээд: "Мэшээк хөөнш хэн' абахым, мэшээк алта-торго хэн үхым", — гээд, сосижо, сосижо табина.

Хушэхэн ехэ уурлажа ерэнэ Аргашхандаа. Гүйжэ ороод, Аргашханаа һамгайе алашхана. Аргашхан айжа хорголһоноо гасирээд, үхэрөө хуллөөд үхэһэн эзыеэ тээгээд, хоёр үбдэгтөө шүбгэ хадхаад, хаани хажуугаар ябана. Хаани долоон басагад гүйлдөөд гасирна.

— Аргашхан, Аргашхан, юугаар баршаалаабши? — гэлдэнэ.

— Айл, нохойл! Үхэриим үргээжэ, абхайим алабат!

— Үхэрииш үргээжэ алаахадамнай, долоон басаганһаа һайхынь шэлэжэ абаарайш, — гэнэд.

Тиихэлээрэн Аргашхан хоёр шүбгэёо абаад, үхэрөө ууса руун хадхана. Үхэр орсироод, шошоод гүйшэнэ. Үхэрөө гүй-хэлээр, Аргашхан үхэһэн эзыеэ түльхээд унгаагаатьхаба. "Хари хэлээһэмнээб. даа, танда, — гэнэ, — ^ абхайемни алахат гэжэ, аб-хайемни алашхаба шиидтаа".

Долоон басагад хүүртээ торжо, долоон басагад сооһоон һаихаинь шэлжэ Аргашханда эзы хэжэ үгэбэ. Аргашхан хаани һайхан басагаар һамга хэжэ гэртээ асарба.

Хушэхэн Аргашхандаа ерэбэ. "Хайшан гээд иимэ һайхан эзытэй болообши?" — гэнэ.

— Эзыем алаахамнээш, тэрээнээ тээгээд, хаани хажуугаар: "ухэһэн эзы хэн абахаб, һайхан басагаа хэн үгэхэб?" гээ Һэм, — гэнэ..

Хаани долоон басагад гүйлдэжэ ябаад:

— Үхэһэн эзыеэ үгыщтаа, һайхан басага бидэ үгэхэбди гэлдэнэ. Тиигээд һайхан эзытэй болоод ерээльбидаа, — гэнэ.

Хушэхэн тэрээни дуулаад, гэртээ гүйжэ ороод, өөрьёо эзые сосижо алашхана. "Үхэһэн эзые хэн абахаб, һайхан басагаа хэн ухэ ааб?" — гэнэ.