Эдгар По - Забойства на вулiцы Морг (на белорусском языке)
Я ўставiў цвiк назад i ўважлiва агледзеў яго. Чалавек, якi вылез праз акно, мог звонку апусцiць раму, i спружына спрацавала б, але як уставiць цвiк назад? Выснова была простая i зноў жа адпавядала ходу маiх даследаванняў. Забойцы павiнны былi ўцякаць праз другое акно. Калi меркаваць, што спружыны на кожнай раме былi аднолькавыя, а гэта было верагодна, тады павiнна быць рознiца памiж цвiкамi альбо памiж тым, як яны ўстаўлены ў рамы. Стаўшы на ложак, я зазiрнуў за яго спiнку, уважлiва агледзеў другую раму. Правёў па ёй рукой i адразу ж намацаў спружыну i нацiснуў на яе. Потым я агледзеў цвiк. Ён быў такi ж тоўсты, як i першы, i таксама ўваходзiў у раму амаль па самую галоўку.
Калi ты скажаш, што гэта мяне збянтэжыла, значыць, ты не зразумеў характару iндуктыўнага спосабу мыслення. Гаворачы мовай паляўнiчых, я нiводнага разу "не згубiў следу". Нюх усё ж мяне не падвёў. Ва ўсiм ланцугу разважанняў не знайшлося нiводнага разарванага звяна. Я прайшоўся па ўсiм ланцугу - i ў канцы знайшоў цвiк. Ён па ўсiх прыкметах быў падобны на свайго калегу ў суседнiм акне, але сам гэты факт быў абсалютна нязначны (хоць i здаваўся пераканаўчым) у параўнаннi з тым меркаваннем, што якраз тут i можна знайсцi ключ да разгадкi таямнiцы. "Тут, вiдаць, нешта не так з цвiком", падумаў я. Потым дакрануўся да яго, i ў маёй руцэ засталася галоўка цвiка разам з абломкам шпянька даўжынёй паўсантыметра. Астатняя частка цвiка засталася ў дзiрцы, дзе ён, вiдаць, i зламаўся. Злом - даўнi (бо на iм паспела з'явiцца ржа) i, вiдаць, быў вынiкам удару малатка, якi i заглыбiў уверсе рамы галоўку цвiка. Я асцярожна ўставiў назад выцягнутую частку цвiка, у вынiку пачало здавацца, што цвiк цэлы, нават без адзiнай расколiны. Нацiскаючы на спружыну, я прыпадняў раму, разам з ёю паднялася i галоўка цвiка, якая моцна трымалася ў дзiрцы. Я апусцiў акно, i цвiк зноў быў падобны на цэлы.
Такiм чынам, гэтая частка загадкi была разгадана. Забойца ўцёк праз акно, якое было застаўлена ложкам. Калi ён вылез, рама апусцiлася сама па сабе (альбо яе зачынiлi спецыяльна) i замкнулася спружынай, палiцэйскiя ж падумалi, што акно забiта цвiком i палiчылi далейшае расследаванне немэтазгодным.
Наступнае пытанне - як злачынца спусцiўся ўнiз. Тут мяне задаволiла наша прагулка вакол будынка. Прыкладна за паўтара метра ад згаданага акна громаадвод. Дацягнуцца праз такую адлегласць да акна, а тым болей залезцi праз яго - немагчыма. Аднак я заўважыў, што аканiцы на пятым паверсе былi асаблiвыя - парыжскiя цесляры называюць iх ferrades, - яны даўно выйшлi з моды, але iх часта яшчэ можна ўбачыць на старадаўнiх асабняках дзе-небудзь у Лiёне альбо ў Бардо. Яны па форме нагадваюць дзверы (звычайныя, аднастворкавыя), з адной толькi рознiцай, што ў нiжняй частцы рашотка, i таму за яе зручна брацца рукамi. У доме мадам Л'Эспанэ шырыня аканiц - крыху больш за метр. Калi мы бачылi iх са двара, яны былi напалову адчыненыя - гэта значыць былi перпендыкулярна сцяне. Вiдавочна, палiцэйскiя, як i я, аглядалi дом са двара, але, гледзячы на гэтыя ferrades у папярочным разрэзе (а я ўпэўнены, што так i было), яны не ўсвядомiлi, наколькi тыя былi шырокiя цi, ва ўсякiм разе, не надалi гэтаму належнай увагi. Карацей кажучы, упэўнiўшыся, што злачынцы не маглi вылезцi праз акно, яны, вядома, абмежавалiся вельмi павярхоўным аглядам. Я ж зразумеў, што калi аканiцу акна, застаўленага ложкам, расчынiць да самай сцяны, дык адлегласць памiж ёю i громаадводам будзе крыху больш за паўметра. Было таксама вiдавочна, што дзякуючы выключнай смеласцi i спрыту можна было пералезцi з громаадвода ў акно. Выцягнуўшы руку на восемдзесят сантыметраў, пры ўмове, што аканiца была адчынена насцеж, рабаўнiк, вiдаць, ухапiўся за рашотку. Адпусцiўшы потым громаадвод i ўпёршыся нагамi ў сцяну, ён мог адпiхнуцца i зачынiць аканiцу, а калi акно ў той час было адчынена, то i апынуцца ў пакоi.
Заўваж, што я гаварыў пра выключны спрыт, як абавязковую ўмову поспеху ў такiм рызыкоўным i цяжкiм учынку. Я маю намер даказаць, што, па-першае, здзейснiць такое было магчыма, а па-другое, - i гэта самае галоўнае, - хачу, каб ты ўявiў сабе, якую надзвычайную, амаль звышнатуральную спрытнасць трэба мець, каб зрабiць такi скачок.
Ты, вядома, скажаш, карыстаючыся юрыдычным лексiконам, што, каб "забяспечыць пераканаўчыя доказы, я павiнен хутчэй утойваць, чым прызнаваць у поўнай меры спрытнасць, неабходную ў дадзеным выпадку". Такая практыка, можа, прыдатная да юрыспрудэнцыi, але толькi не да аналiтычных разважанняў. Мая канчатковая мэта - iсцiна. Блiжэйшая задача - даць табе магчымасць супаставiць надзвычайную спрытнасць, пра якую я толькi што гаварыў, з вельмi своеасаблiвым пранiзлiвым (альбо рэзкiм) голасам i невыразнай гаворкай чалавека, аб нацыянальнасцi якога не знайшлося нават двух аднолькавых меркаванняў i якi гаварыў так, што нельга было разабраць нiводнага складу.
Пры гэтых словах у маёй галаве мiльганула нейкая яшчэ зусiм цьмяная здагадка наконт таго, пра што гаварыў Дзюпэн. Здавалася, вось-вось, i я ўсё зразумею. Так часам чалавеку здаецца, што ён зараз нешта ўспомнiць, але ўрэшце ўсе намаганнi застаюцца марнымi. Мiж тым мой прыяцель працягваў:
- Як бачыш, я раблю цяпер нацiск не на пытаннi аб тым, як забойца ўцёк з дому, а як ён там апынуўся. Мне хацелася, каб ты ўсвядомiў, што i тое i другое было здзейснена адным i тым жа шляхам i ў адным i тым жа месцы. А зараз вернемся ў пакой. Што мы там убачылi? Як паведамлялася ў газетах, шуфляды камоды былi перарыты, хоць многiя рэчы засталiся на сваiх месцах. Такое заключэнне з'яўляецца абсурдным. Яно не больш чым меркаванне, ды i то - не вельмi разумнае. Адкуль мы можам ведаць, што там было раней, можа, у шуфлядах i не было нiчога, акрамя знойдзеных рэчаў? Мадам Л'Эспанэ i яе дачка жылi вельмi адасоблена, нiкога не прымалi i рэдка выходзiлi на людзi - у iх не было патрэбы часта мяняць уборы. Убраннi, якiя знайшлi, ва ўсякiм разе, не самыя горшыя, што маглi мець гэтыя панi. Калi злодзей паквапiўся на адзенне, дык чаму ён не ўзяў самых лепшых рэчаў - чаму не захапiў з сабой усяго. Да таго ж, калi ён спакусiўся жаночай бялiзнай, чаму ён адмовiўся ад чатырох тысяч франкаў золатам? Бо золата ж засталося ў пакоi. Суму, згаданую месье Мiньё, банкiрам, амаль некранутай знайшлi ў мяшэчках, што ляжалi на падлозе. Таму я хачу, каб ты выкiнуў з галавы памылковае меркаванне аб матывах забойства, якiя ўзнiклi ў палiцэйскiх галовах на падставе той часткi сведчанняў, у якой iшла размова пра дастаўленыя на дом грошы. Супадзеннi, у дзесяць разоў больш здзiўляючыя, чым дастаўка грошай, а потым забойства праз тры днi пасля атрымання iх клiентам, здараюцца кожную гадзiну на працягу ўсяго нашага жыцця, мы iх нават не заўважаем. Супадзеннi - гэта наогул вялiкая перашкода на шляху тых фiлосафаў, адукацыя якiх не прадугледжвала знаёмства з тэорыяй верагоднасцi - той самай тэорыi, якой найбольш слаўныя аб'екты чалавечых даследаванняў абавязаны сваёй не менш слаўнам iлюстрацыяй. Вядома, калi б у дадзеным выпадку золата знiкла, да таго факта, што яго прынеслi за тры днi да забойства, ставiлiся б як да чагосьцi больш значнага, чым простае супадзенне. Гэты факт пацвердзiў бы менавiта такую версiю матыву забойства. Але калi з улiкам рэальных акалiчнасцей справы мы будзем лiчыць золата матывам гэтага гвалтоўнага злачынства, то павiнны пагадзiцца з тым, што злачынца быў настолькi нерашучы i настолькi дурны, што забыўся i пра золата, i пра тое, дзеля чаго ён усё гэта зрабiў.
Цвёрда памятаючы пра тыя акалiчнасцi, на якiя я звярнуў тваю ўвагу: своеасаблiвы голас, надзвычайную спрытнасць i незразумелую адсутнасць матыву ў такiм неверагодна жорсткiм забойстве, - зноў звернемся да жудаснай карцiны злачынства. Вось ахвяра, якую задушылi голымi рукамi i запхнулi ў дымаход унiз галавой. Звычайныя злачынцы так не забiваюць. I ва ўсякiм разе не хаваюць трупаў забiтых. Пагадзiся, у тым, што труп зацiснулi ў дымаход, ёсць нешта больш чым ненатуральнае - гэта нiякiм чынам не адпавядае нашым уяўленням пра чалавечыя ўчынкi, калi нават i ўявiць, што дзейнiчалi канчаткова дэградыраваныя тыпы. Уявi сабе, якую трэба мець сiлу, каб запхнуць труп у дымаход - знiзу ўверх, што некалькi мужчын агульнымi намаганнямi ледзь выцягнулi яго адтуль - зверху ўнiз.
Звярнi ўвагу i на iншыя праявы гэтай неверагоднай сiлы. На камiне знайшлi тоўстыя пасмы - вельмi тоўстыя - сiвых чалавечых валасоў. Iх павыдзiралi з каранямi. Ты ўяўляеш, колькi трэба сiлы, каб вырваць вось так з галавы адразу дваццаць або трыццаць валасоў! Ты ж, як i я, бачыў тыя пасмы. На каранях жудаснае вiдовiшча! - запяклiся кавалкi скуры, паздзiранай з галавы - доказ той неймавернай сiлы, з якой адным махам вырвалi з каранямi, вiдаць, паўмiльёна валасоў. Горла старой не проста перарэзалi - адсеклi галаву, а ў руках забойцы была звычайная брытва. Звярнi таксама ўвагу на звярыную жорсткасць злачынства. Я не гавару ўжо пра сiнякi на целе мадам Л'Эспанэ. Месье Дзюма i яго шаноўны калега месье Эцьен лiчаць iх вынiкам удараў нейкай тупой зброяй, i трэба сказаць, панове маюць рацыю. Тупой зброяй, цяпер гэта ўжо вiдавочна, быў брук, на якiм аказалася мадам Л'Эспанэ, калi вывалiлася з акна, застаўленага ложкам. Аднак гэта iдэя, якая, хоць i здаецца цяпер вельмi простай, не прыйшла ў галаву палiцэйскiм, яны не звярнулi ўвагi на шырыню аканiц - i гэта таму, што праз тыя самыя цвiкi канчаткова атрафiравалiся ўсе iх здольнасцi думаць i такiм чынам пагадзiцца з магчымасцю таго, што вокны ўсё ж маглi адчыняцца.
