Костас Варналис - Сапраўдная апалогiя Сакрата (на белорусском языке)
13. Вы мне скажаце: "А як наконт Алкiвiяда? Хiба Алкiвiяд не твой вучань?" Ну, хто гэта здолеў бы ўтрымацца, каб не мець яго за свайго вучня! Зграбны хлопчык, багаты, жвавы, з самай лепшай сям'i, трошкi апантаны i капрызны, няўрымслiвы - найразумнейшае дзiця Афiнаў! О, ён куды мацнейшы за мяне!
Перад iм я практыкаваўся ў тым, каб перамагаць спакусы i страсцi сваёй душою, не бянтэжыцца перад багаццем, прыгажосцю i маладосцю. Такiм чынам гэта я быў яго вучнем, а не ён маiм. Дайшло да таго, што я пачаў верыць, а потым i прапаведаваць, што духоўная любоў - а значыць, не фiзiчная - ачышчае душу i нараджае iдэi. Таму менавiта я крычаў, што трэба пазачыняць харчэўнi i храмы Афрадыты. Ах! Тады б раз'юшылiся грамадскiя скарбнiкi i святары, бо iх прыбыткi сталi б меншымi. I мяне абвiнавацiлi ў тым, што я нiбыта iмкнуся разбурыць грэчаскую сям'ю.
14. Што? Я быў небяспечны для Рэспублiкi? Небяспечны я, а вы Рэспублiка... Але небяспечных, грамадзяне афiняне, не судзяць. Альбо iм па-рабску пакланяюцца, альбо iх подла забiваюць. А тых, хто калi-небудзь можа стаць небяспечным - бо iх шкадуе народ, - вы прадбачлiва выганяеце з горада. Калi б я быў небяспечны, вы б нанялi пару наркотаў, каб яны мяне зарэзалi; вы б падкупiлi кухараў, каб яны падкiнулi сулемы мне ў страву, у вiно альбо ў каву. Небяспечнага не судзяць, i ён не апраўдваецца... Ён сам судзiць i забiвае. Бо ў яго - улада. I толькi калi ён яе страцiць, толькi тады вы можаце судзiць яго - калi адважыцеся... цi калi яго зловiце!
15. Небяспечныя былi: Пiсiстрат i яго дзецi, Алкiвiяд, трыццаць тыранаў. Быў бы й Кiлон, каб яму пашчасцiла захапiць уладу, цi Арыстыд - каб ён быў менш справядлiвы i больш падступны. Вось такiя вас абкрадваюць, вас забiваюць, вас высылаюць i называюць "здраднiкамi". А вы - нi слова! I калi б я, замест каб мянцiць языком на базары, перабiў вас тысяч сорак ды пасадзiў у афiнскiх прыгарадах ворагаў - каб яны хапалi вашую гавяду, высякалi алiвы, нiшчылi вiнаграднiкi, выпальвалi вашыя палеткi, а вы здыхалi з голаду i халеры, зачынiўшыся ў крэпасцi... калi б я адправiў у выгнанне некалькi тысяч самых заможных з вас, каб забраць сабе вашае дабро; калi б я, адчынiўшы патаемна браму, пусцiў у горад пелапанесцаў, персаў цi яшчэ якiх-небудзь мярзотнiкаў, каб яны пасадзiлi мяне вам на карак у якасцi збавiцеля, - хто б тады наважыўся шчувоўкнуць, а тым больш судзiць мяне? Усе авантурысты пазбягалiся б да мяне i сталi б маiмi падхалiмамi. А "добрыя патрыёты" бiлiся б галавою аб сцяну з тае прычыны, што не паспелi зрабiць чаго-небудзь яшчэ горшага i яшчэ больш разбагацець.
16. Не, не Сакрата вы спалохалiся. Вы хацелi запалохаць iншых, што вы памраце. Рэспублiка ваша кепска стаiць на нагах. Доўгiя сцены памiж Афiнамi i Перэем ляжаць у руiнах. Плачце па iх! Караблёў у вас няма. Саюзнiкаў, што плацiлi данiну вам на пракорм, у вас цяпер таксама няма. Насуперак усiм вашым забойствам, высылкам у выгнанне сярод вас хаваецца шмат такiх, што смуткуюць па залатым веку тыранii: цяпер яны губляюць усё, што набылi тады, дый вы намагаецеся набыць тое, што страцiлi тады. А той, хто варочае ўсiм, баiцца змен; скiнутыя ж прагнуць iх i ўсяляк iх рыхтуюць. А зацiснуты вамi з двух бакоў народ мусiць расплачвацца за вашыя грахi i аднолькава пакутаваць як ад законнага парадку, так i ад беззаконня - i пры тыранii, i пры рэспублiканскай свабодзе. А каб народ нiчога не разумеў i не пярэчыў вам, вы яго падманваеце i палохаеце. Ёсць народы, што жывуць у лясах, не маюць пiсаных законаў, ядуць свае вошы - i ўсё ж любяць сваю свабоду. То дзiкiя народы. Мы жывём у найлепшай краiне свету, у нас самыя мудрыя законы, мы не ямо сваiх вошай - i любiм махляроў, што нас жаруць.
17. Трыццаць тыранаў хапалi i забiвалi ўсiх без разбору. Яны скасавалi законы, суды, народныя сходы - "суверэнiтэт народа". Яны скалацiлi сваю раду з бандытаў i людабойцаў. "Вось гэтага мы прыкончым: раз-два - i гатова!" Яны ведалi, што панаваць iм нядоўга, таму i спяшалiся. Вы ж хочаце застацца назаўжды, таму i ствараеце нейкую ўяўнасць законнасцi. I дзеля таго каб трымаць як мага далей ад скарбонкi - гэтага карыта - пяць тысяч беднякоў, вы надумалiся даць палiтычныя правы толькi тым, хто належыць да вашага асяродка радавiтым i маёмасным. Тыраны забаранiлi свабоду слова i навучанне рыторыцы, вы ж дадумалiся забаранiць свабоду думкi i навучанне фiласофii. У iх вы запазычылi танны i хуткадзейны смяротны напой - смярдзючую атруту, якой вы збiраецеся сёння напаiць мяне. Рэспублiка ваша, як бачыце, ёсць замаскаваная тыранiя.
18. "Мы не кручкатворы, мы толькi ўжылi закон..." - чую я нечыя крыкi. I кажу вам: толькi парушыўшы закон, вы б маглi мяне апраўдаць. Бо мэта вашых законаў - караць пакрыўджаных, але не вiнаватых i не даваць абкрадзеным красцi. Закон - гэта воля моцных i бездапаможнасць бязвольных. Справядлiвасць ваша - усяго толькi выгода мацнейшых. Я i сам сёе-тое пра ўсё гэта здагадваўся, але раней за мяне пра гэта загаварыў вядомы вам Пол, якi вымусiў мяне быць ягоным апанентам. У нашай мове "той, хто кiруе" значыць "мацнейшы". А Салон нават выхваляўся, што ён зрабiў парадак у дзяржаўным бязладдзi, "спалучыўшы з законам сiлу i справядлiвасць". Iнакш кажучы, ён забяспечваў сiлу права - гэта значыць, выгоды мацнейшых.
19. А хто ж такiя "мацнейшыя"? Не тыя, у каго самыя здаровыя i натрэнiраваныя целы - волаты Мiлан, Геракл... легкадумны Геракл, якi, нягледзячы на свае магутныя бiцэпсы, стаў пасмешышчам у подлай бабы, узяўшы ў рукi праснiцу i надзеўшы спаднiцу. Не тыя, у каго самыя здаровыя i непатрэбныя мазгi: фiлосафы, паэты-сатырыкi i ўсе мiзантропы i здзяцiнелыя старыя. Не тыя, у каго самыя здаровыя душы: Праметэй, Леанiд, Кiнегiр - мiфiчныя асобы, плён фантазii баязлiўцаў. Дужэйшыя заўсёды i ўсюды адны, гэта - зладзеi.
20. "Казкi..." Добра, раскажу вам дзеля разнастайнасцi адну казку. Аднойчы зладзеi першай у свеце дзяржавы, дастаткова разбагацеўшы, вырашылi ўпарадкаваць сваё жыццё. Яны пералавiлi ўсiх немаёмных у дзяржаве i, сабраўшы iх на пляцы, сказалi: "Рукi ўгору! Мы хочам вам дабра. Мы не будзем адбiраць у вас нi рыдлёвак, нi кiрак, нi сякер, нi вашых кошыкаў i торбачак з полуднем, нi вашых iрваных завашыўленых сарочак, нi вашага жытла з дзiравымi стрэхамi. Вы вольныя (рукi ўгору!). Вы вольныя жыць, як вам хочацца - зарабляць грошы i складваць iх у торбачку, пiць, скакаць, пладзiцца i памiраць. А мы будзем вучыць вас... iсцiне. Мы дамо вам багатае ўяўленне i спагадлiвае сэрца, мы дамо вам бессмяротную душу. А хто схоча, хай пiша вершы, выводзiць тэорыi i набывае сабе славу. Уладарыць будзеце вы. Мы будзем толькi вамi камандаваць. Мы будзем рупiцца пра вашую бяспеку, пра ваш гонар i пра вашую маёмасць карацей, пра вашу волю. Вы будзеце працаваць як хочаце, дзе хочаце i калi хочаце. Мы будзем вам даваць працу - калi яна будзе, - а вы будзеце аддаваць нам вашу працу. А каб вы не падумалi, што мы з вамi несправядлiвыя, мы таксама будзем плацiць столькi сама, як i вы, падаткаў дзяржаве - гэта значыць самiм сабе.
21. I над намi, i над вамi будуць адны i тыя багi, якiя загадаюць вам працаваць i не есцi, а нам - сядзець склаўшы рукi i сiлкавацца. I над вамi, i над намi будуць адны i тыя законы, якiя мы ахвяруем вам i за якiя вы прагаласуеце як дэпутаты i якiя вы будзеце ўжываць супраць самiх сябе як суддзi. А каб не нападалi на вас з усiх бакоў чужынцы, пiраты ды зладзеi, квапячыся на вашыя нiкчэмныя набыткi, для таго, каб яны не зняволiлi вас, вашых жонак i дзяцей, мы вас узброiм i навучым баранiць сваiх багоў, самiх сябе i нас - гэта значыць айчыну. Вы будзеце гiнуць у сечах, а мы будзем жыць. I паколькi вы самi не здолееце зразумець сваiх iнтарэсаў, каб ахоўваць iх i сябе, мы вас сiлком прымусiм рабiць гэта (рукi ўгору!). Толькi адно мы вам забараняем - красцi адно ў аднаго. Бо гэтак вы i нас зможаце абкрасцi.
22. Вось так народ свабодна працаваў i свабодна думаў. I спяваў у шынках весела, як дрозд на галiнцы (у клетцы). А збавiцелi палежвалi сабе ўзiмку ў цёплых палацах i пад дрэвамi ў квеценi летам, i рой прыгожых жанчын шукаў вошай у iхнiх галовах, казычучы ў iх за вушамi (вельмi прыемна!). Iх дабрабыт быў магутнасцю айчыны, а бессаромнасць - ачышчэннем. А калi народ, даведзены да роспачы, сяго-таго з iх праганяў, дык на iх месца - каб працягваць iх абкрадаць - знаходзiлi iншых: без "збавiцеляў" народ ужо не мог нi жыць, нi думаць.
23. Смейцеся сабе, грамадзяне афiняне! Такой дзiўнай дзяржавы не было на свеце i нiколi не будзе! Вось бачыце, казка... Цяпер вы запатрабуеце прыказку. Дзе мне яе вам узяць? Адно вам толькi скажу: "Бяда чалавеку, якi трапiў у няволю i, даведзены да найвялiкшага адчаю, здаецца дзеля паратунку на лiтасць багам i законам зладзеяў!"
ЧАСТКА ТРЭЦЯЯ
1. I чаго чакаць ад гэтай прыпыленай брыдоты, што пырскае атрутай? Ён цэлымi днямi бадзяўся па базары, чапляўся да занятых сваёй справай людзей, быццам яны былi вiнаватыя ў яго няўдачах. Усе ўцякалi ад яго, як чорт ад крыжа. А ён потым выхваляўся, што не патрабуе платы за сваю мудрасць. Толькi гэтага не хапала: чапляецца са сваёй мудрасцю, ды яшчэ плацi яму! Вось цяпер яму заплачана як след. Заўтра мы не будзем нi бяднейшыя, нi багацейшыя; затое адным назолам будзе меней.
2. Вам, грамадзяне афiняне, пудзiлы здаюцца людзьмi, а вятры - багамi; я ж гляджу на людзей як на нiкчэмныя пудзiлы, а на багоў - як на вятры.
